Тест вақтинчалик, ҳали қабул тизими ўзгаради — ДТМ директори Мажид Каримов билан суҳбат

— Мажид ака, охирги пайтларда жамоатчиликка, ОАВга кам кўриниш беряпсиз. Бунинг сабаби нима?

—Бунинг асосий сабаби пандемия билан боғлиқ. Ёшим катта бўлгани учун борадиган жойларга ўйлаб боряпман. Тўғри, шунда ҳам кўп жойларга бораман, лекин ҳаммаси график билан.

— Охирги пайтларда турли ташкилотлар имтиҳон ўтказиб бериш ваколатини Давлат тест марказига юклаяпти ва «адолатли бўлиши учун тестни ДТМ ўтказгани маъқул» деган ибора кўп ишлатиляпти. Буни, сизнингча, тест тизимига ишонч сифатида баҳолаш мумкинми?

—Ҳозир фақат ташкилотларнинг эмас, халқнинг ҳам тестга нисбатан фикри ўзгарди, озгина бўлса ҳам ишонч шаклланди. Бундан жуда хурсандмиз. Очиқлик 2017 йилнинг иккинчи ярмидан бошланган бўлса, олдинда ҳали ҳам қилинадиган ишлар жуда кўп.

Ҳозирги мақсадимиз фақат ёзда маълум кунларда эмас, болаларни қийнамасдан уларга қулай бўлган муддатларда йил давомида имтиҳон ўтказиб бориш тизимини жорий қилишдан иборат.

Аслида, ОТМларда жойлар етарли бўлганда бизга эҳтиёж ҳам бўлмасди. ОТМлар сони, қабул квоталари камлиги сабаб саралаш талаб қилинади. Шунинг учун ҳам ҳозир имтиҳонлар шаффоф ва адолатли бўлиши учун уларни катта сиғимли биноларда ўтказиш маъқул бўляпти. 2016 йил ва ундан олдинги йилларда эса тест имтиҳонлари 2 мингдан ортиқ биноларда ўтказиларди.

Давлат тест маркази

—ДТМ одамлар ишончини нималар ҳисобига қозоняпти деб ўйлайсиз?

—Биринчидан, тестлар катта сиғимли биноларда ўтказила бошланди.

Иккинчидан, имтиҳонлар онлайн трансляция қилина бошланди. Олдинлари бинолар кўплиги ҳисобига ва интернет муаммолари туфайли бунинг имкони бўлмаган. Ҳозир ихтиёрий пайтда ихтиёрий гуруҳни камера орқали кузатиб туриш мумкин бўлган.

Бундан ташқари, абитуриент учун имтиҳон пайти яратилаётган шароитлар ҳам яхшиланди. Совитиш воситалари ишлаб турди, тест топширувчилар фақат шахсини тасдиқловчи ҳужжатлар билан келса етарли.

—Кириш имтиҳонларининг жавоблари ДТМдан чиқиб кетиши эҳтимоли нечага тенг? Бунинг 1 фоиз бўлса ҳам эҳтимоли борми?

—Йўқ. Ҳозир шундай қилинганки, тест тузиладиган бинонинг эшиги ҳатто менга ҳам очилмайди. Бу бинога фақат махсус рухсат берилганлар кира олади.

Давлат тест маркази директори Мажид Каримов

—Қабул квоталари белгилаб қўйилиши давом этар экан, Давлат тест маркази саволларни осон қилса ҳам, қийин қилса ҳам, барибир белгиланган ўринга белгиланган одам қабул қилинади. Бу ҳолатни йўқотиш учун нима қилиш керак деб ўйлайсиз?

—Дастлаб, бу муаммо ҳақида президент билан кўп гаплашганмиз, истиқболда нималар бўлишини муҳокама қилганмиз. Кўпчилик бизда ўқишга кириш қийин, битириш осон деган фикрни билдиради. Мен ҳам олий таълимда ишлаганман. Ҳақиқатан, бизда ОТМларда имкон борича талабалар ўқишни битириб кетишига ҳаракат қилишади. Чет элда унақа эмас. Бизда эса кимдир танишини ишга солади, кимдир шароити оғир эканини баҳона қилади.

Энди тестга келсак, саволларни мураккаб деб айтиш тўғри эмас. Саволларни мактаб ўқитувчилари тузади ва тестлар экспертизадан ўтказилади. Саволлар ўқув дастури доирасида дарсликлардан тузилади.

Ҳозиргача тестлар билан боғлиқ асосий муаммолардан бири дарсликлар эди. Чунки ихтисослаштириб ўқитиладиган муассасаларда, умумтаълим мактабларида дарсликлар ҳар хил эди. Ҳозир Халқ таълими дарсликларни унификация қилиш бўйича иш олиб боряпти. Анча ижобий ўзгариш бўлди, лекин бу жуда катта жараён: 2-3 йилга чўзилиши мумкин.

Тест қийин дейилишига яна бир сабаб республиканинг турли ҳудудларида турлича билим берилиши билан боғлиқ. Агар ҳамма жойда бир хил билим берилганда аттестатлар ҳам бир хил бўлар эди. Лекин, минг афсуски, ўқитувчиларнинг таркиби ҳам, уларнинг билими ҳам ҳар хил. Мактаб битирувчиларининг билими ҳам ҳар хил бўлади.

Ҳозир мактаб битирувчилари битирув имтиҳони топширади ва яна 2 ойдан кейин кириш имтиҳонларини топширади. Такрорнинг олдини олиш учун ҳозир унификация лойиҳаси яратилган. Агар лойиҳа охиригача ишлаб чиқилса ва тасдиқланса, 2023 йилдан мактаблардан битирув имтиҳонларини ДТМ олади. Яъни ДТМ Халқ таълими вазирлиги берган дастур ва дарсликлар асосида нечта фан бўлса, ҳаммасидан имтиҳон олади. Бу аттестатга ҳам тушади ва шу баҳо кириш имтиҳонида ҳисобланиши мумкин.

—Йилда бир марта катта павильонларда олинадиган имтиҳонлардан воз кечиб, йил давомида имтиҳон олиш тизимига ўтиш режаси тахминан қачонга тўла амалга ошиб, ДТМнинг юки енгиллашиши мумкин?

—Бу – жуда катта иш. Ҳозиргача 30дан ортиқ тест синовларини ўтказяпмиз. Энди магистратура ва ўқишни кўчириш имтиҳонларини ҳам ДТМ ўтказиши белгиланди. Лекин магистратура учун чет тили имтиҳонини ўтказиш бизга топширилиши вақтинчалик деб ўйлайман. Сабаби кейинги йилдан магистратурага топширувчилардан чет тили сертификати талаб қилина бошланади.

Ўқишни кўчираётганларга ҳам имтиҳон шу йилдан ДТМ томонидан ўтказилади. Уларга бир йил олдинги тестлар берилади. Масалан, бу йил ўқишини кўчирмоқчи бўлганлар ўтган йили ДТМ тестларини ишлаган ва имтиҳондан ўтолмаган бўлиши мумкин. Тегишли ташкилотларнинг ўрганишига кўра, ўқишни кўчирувчилар, асосан, тиббиёт, юриспруденция каби катта билим талаб қилинадиган йўналишларга даъвогар бўлади. Шунинг учун улар тўплайдиган балл ўтган йилги ўтиш баллидан кам бўлиши керак эмас. Уларга яна бир таклиф берилади: Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги табақалаштирилган тўлов-контрактда ўқиш имконини ҳам бериши мумкин.

Бакалавр имтиҳонига келсак, уларнинг доим бир пайтда – ёзда ўтказилишининг асосий сабабларидан бири биз тест ўтказадиган кўп биноларнинг асосий қисми ёзда бўш бўлади. Ҳозир вилоятларда кенг сиғимли махсус бинолар қуриляпти. Агар улар битса, бир сменада минг кишидан, бир кунда 2 минг кишидан имтиҳон олиш имкони бўлади. абитуриент эса ҳали 11-синфни битирмасдан туриб ҳам ўзи хоҳлаган пайтда имтиҳон топшириши мумкин. Хоҳласа, ўша балли билан ўқишга кириш учун танловда қатнашиши, хоҳламаса, яна бир-икки ойдан сўнг имтиҳон топшириши мумкин.

Булар учун узоғи 3 йил муддат керак бўлади. Унификация, миллий сертификат имтиҳонлари изига тушса, ёзда имтиҳон топширувчилар сони кескин камайиб кетади.

—Магистратурадан чет тили имтиҳонлари ДТМга ўтказилгани билан барибир мутахассислик имтиҳонларини ОТМларнинг ўзи олади. Бу коррупция давом этишига сабаб бўлиши мумкин. Бу ҳолатда коррупцияни бутунлай йўқотиш учун нима қилиш керак деб ўйлайсиз?

—Аслида, магистратурага кирувчиларни ОТМларнинг ўзи ўқитади. Лекин нега ОТМ талабани ўзи ўқитса ҳам, уларни мустақил қабул қилмайди? Буни кўп муҳокама қиламиз. Лекин ҳозирча коррупцияга қарши кураш давом этяпти, ОТМлар мустақиллиги тизими жорий этиляпти. Буларнинг ҳаммаси изига тушгунча тестдан фойдаланилади. Шунинг учун тест вақтинчалик, деб ўйлайман.

Тестни ҳар бир баҳоланувчининг билимини аниқлаб беришнинг энг яхши усули деб ҳам айта олмайман. Ҳозирги вақтда тест – бизда ўқувчиларнинг сони кўплиги сабабли уларни қисқа вақтда АКТ орқали саралаш учун восита. Лекин агар вазият яхши бўлиб турса, ОТМларнинг ўзи ўқувчиларнинг аттестатидаги баҳосига қараб абитуриентларни ўзлари саралаб олиши мумкин бўлади.

—Айни пайтда тест тизими вақтинчалик бўлса ҳам, жуда кўп саралаш тест орқали амалга ошириляпти. Тест эса монополлашган. Тасаввур қилайлик, ДТМнинг бирор муҳим қурилмаси ишламай қолса ёки ташкилотда бирор муаммо бўлса, саралашлар бутунлай тўхтаб қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам ваколатни турли ташкилотлар ўртасида тақсимлашнинг иложи йўқми? Айтайлик, хусусий ташкилотларга имкон бериш орқали?

—Бу гап тўғри, бироқ ҳар бир ишнинг эгаси бўлиши керак. Масалан, бизга топшириқ берилдими, биз бу ишни охиригача топширишимиз керак. Агар иш бир-иккита ташкилотлар ўртасида тақсимланса, баъзи муаммолар чиқиши мумкин.

Лекин ҳамма ишни якка ташкилотга юклаш ҳам тўғри эмас. Бу сифат тушишига, хатоликлар юзага чиқишига сабаб бўлиши мумкин. Биз ҳам хусусий ёки хорижий ташкилотларнинг тест олишига қарши эмасмиз. Фақат лицензия олиш ва Давлат комиссиясидан рухсат олиш талаб этилади. Бунинг учун, менимча, қаршилик йўқ.

Ҳозир кўпчиликда мажбурий фанлар блоки нега киритилгани ҳақида эътирозлар бўляпти. Бу эътирозлар алоҳида иқтидор талаб қилинадиган йўналишларга топширувчиларда ҳам пайдо бўлмоқда. Лекин уларнинг ҳам мактабни битиргани тўғрисида аттестати, академик лицейни тугатганини тасдиқловчи ҳужжати борми, ҳа, бор. Мажбурий блокда тушадиган саволлар ҳам улар ўқиган дастурларда бор. Бу саволлар 9-синф ўқувчиларида синаб кўрилган ва ўқувчилар шу саволларни қисқа муддатда ишлаб чиқишган. Абитуриентларга эса мажбурий блок учун 1,5 соат вақт бериляпти.

Алоҳида иқтидор талаб қилинадиган йўналишларга ҳужжат топширадиганлар ҳам саводли тарзда ариза ёза олиши, хорижга борганда Ўзбекистон тарихини яхши билишини кўрсата олиши керак, деб ўйлайман.

Мажбурий фанларнинг қўшилиши абитуриентларнинг дунёқарашини кенгайтириш учун ҳам керак. Улар фақат мутахассисликдаги 2та блок билан эмас, бошқа фанлар билан ҳам қизиқиб, билимини оширишлари ҳам керак.

—Яқинда миллий тест тизими саволлари тарқалиб кетгани ҳақида хабарлар чиқди. Ва сизлар саволлар ҳақиқатда ДТМники эканлигини тан олдинглар, уларнинг қандай тарқалиб кетгани ҳақида ишчи гуруҳ тузилгани айтилди. Одамлар тестдаги коррупциядан қутулиб, миллий тест тизимига тутилдикми, деган фикрларни ҳам билдиряпти. Ҳозир саволлар қандай тарқалгани ҳақида аниқ бирор жавоб айта оласизми?

—Биологиядан тест материалларини солиштирганимизда бизнинг саволлар билан бир хил кетма-кетликда экани аниқланди. Бироқ бизнинг саволлар тайёрланиб, чоп этишдан олдин pdf вариантга ўтказилади. Агар бизнинг вариант тарқалганда тест материалларида хатоликлар бўлмасди. Бундан ташқари, саволларда чизмалар, расмлар тушиб қолмасди. Бу нарса саволлар ДТМдан чиқмаганини кўрсатади.

Жараёнда фақат ДТМ қатнашмайди. Саволлар тузилиб, чоп этилиб, қопларга солинади. Бу ишларни қиладиган ҳамма назоратда бўлади. ОАВга миллий тест тизими саволлари тарқалгани ҳақидаги маълумотлар сизиб чиқишидан олдинроқ бизга сигналлар келган ва текшириш бошланган. Тестлар ДТМдан чиқиб кетиш эҳтимоли ўрганиб чиқилган, камералар кўриб чиқилди.

Биз ҳозир тегишли органларга тест материаллари қандай қилиб тарқалганини ўрганишни аниқлаш учун мурожаат қилганмиз. Тест қандай тарқалганини аниқлаш бизга ҳам муҳим, сабаби олдимизда катта тест турибди. Уни ўйлаб ўтказишимиз керак.

Тестлар маршрутда бўлганида кўчирилган бўлиши мумкин, деган тахминимиз ҳам бор. Лекин саволлардан нусха олинмаган, фақат ундаги маълумотлар олинган. Бу – фақат менинг тахминим. Ҳозир ҳолат ўрганиляпти ва тегишли ҳуқуқий баҳо берилади.

Ҳозир вақтимиз бор. Сабаби саволлар 20 иш кунида текширилиши керак. Ҳозир тест топширганларнинг жавоблари ҳам текшириляпти. Текширилгандан сўнг 2 хил метод бўйича ўрганилиб, таҳлил қилинади. Тест натижаси чиққандан сўнг ҳам, ўрганиб чиқиб Давлат комиссиясига кўрсатамиз ва ҳуқуқ-тартибот органларининг хулосаларини олиб, кейин натижалар эълон қилинади.  

Илёс Сафаров, Зилола Ғайбуллаева суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси – Нуриддин Нурсаидов.