Мазкур мақолада ХХ аср иккинчи ярми ўзбек адабиётида яратилган мухаммаслар таҳлил қилинган. Бу давр шоирлари Ҳабибий, Собир Абдулла ва Чустийнинг мустақил ва тахмис мухаммаслари ўрганилган, бу шеърларининг вазн ва жанр хусусиятлари, мавзу кўлами кўриб чиқилган. Шунингдек, Лутфий, Алишер Навоий, Фузулий ва Нодира ғазалларига боғланган тахмислар ҳам тадқиқ этилган. Мақола муаллифи Ҳабибийнинг 111та, Собир Абдулланинг 91та, Чустий девонларидаги 107та мустақил ва тахмис мухаммасларни аниқлаб, ўрганган. Мухаммас яратишда ХХ аср иккинчи ярми шоирлари ижодида рамал баҳри (Ҳабибий ижодида 50та, Собир Абдулла девонида 39та, Чустий девонида 61та) фаол ҳисобланади. Рамал баҳри ўлчовлари орасида эса рамали мусаммани маҳзуф (мақсур) (– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – (~)) вазни мухаммас ёзишда етакчилик қилиши таъкидланди. Мазкур вазнда Ҳабибийнинг 44та, Собир Абдулланинг 34та, Чустийнинг 52та мухаммаси ўрганилди. Шунингдек, анъанага мувофиқ, одатда, ғазалга тахмис боғланаётганда унинг бандлари сони ғазал байтларига мос ҳолга келтирилади. Лекин баъзан шоирнинг хоҳишига кўра, ғазалдаги айрим байтларга тахмис битилмаслиги, яъни улар қисқартирилиши мумкин. Айнан шу ҳолат ХХ аср иккинчи ярми ўзбек шеъриятида яратилган тахмисларда ҳам кузатилади.
Мазкур мақолада ХХ аср иккинчи ярми ўзбек адабиётида яратилган мухаммаслар таҳлил қилинган. Бу давр шоирлари Ҳабибий, Собир Абдулла ва Чустийнинг мустақил ва тахмис мухаммаслари ўрганилган, бу шеърларининг вазн ва жанр хусусиятлари, мавзу кўлами кўриб чиқилган. Шунингдек, Лутфий, Алишер Навоий, Фузулий ва Нодира ғазалларига боғланган тахмислар ҳам тадқиқ этилган. Мақола муаллифи Ҳабибийнинг 111та, Собир Абдулланинг 91та, Чустий девонларидаги 107та мустақил ва тахмис мухаммасларни аниқлаб, ўрганган. Мухаммас яратишда ХХ аср иккинчи ярми шоирлари ижодида рамал баҳри (Ҳабибий ижодида 50та, Собир Абдулла девонида 39та, Чустий девонида 61та) фаол ҳисобланади. Рамал баҳри ўлчовлари орасида эса рамали мусаммани маҳзуф (мақсур) (– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – (~)) вазни мухаммас ёзишда етакчилик қилиши таъкидланди. Мазкур вазнда Ҳабибийнинг 44та, Собир Абдулланинг 34та, Чустийнинг 52та мухаммаси ўрганилди. Шунингдек, анъанага мувофиқ, одатда, ғазалга тахмис боғланаётганда унинг бандлари сони ғазал байтларига мос ҳолга келтирилади. Лекин баъзан шоирнинг хоҳишига кўра, ғазалдаги айрим байтларга тахмис битилмаслиги, яъни улар қисқартирилиши мумкин. Айнан шу ҳолат ХХ аср иккинчи ярми ўзбек шеъриятида яратилган тахмисларда ҳам кузатилади.
В статье анализируются пятистишия (мухаммасы) в узбекской литературе, созданные во второй половине ХХ века. Исследуется метр, жанр и тематический объем пятистиший тахмисов (пятистишия, написанные на газели) таких поэтов, как Хабиби, Собир Абдулла и Чусти. Также изучаются тахмисы, написанные на газели Лутфи, Навои, Фузули и Нодира. Для анализа выбрано 111 мухаммасов Хабиби, 91 – Собира Абдуллы и 107 – диванов Чусти. В творчестве поэтов второй половины ХХ века метр рамаль считался наиболее распространенным. Среди рамаля размер рамали мусаммани махзуф (максур)(– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – (~)) считался ведущим для создания мухаммасов. В статье изучаются мухаммасы, написанные данным размером: 44 мухаммасов из творчества Хабиби, 34 – Собира Абдуллы и 52 – Чусти. В соответствии с традицией, когда на основе газели пишется тахмис, бейт (двустишие) газели обычно сохраняется. Но иногда по желанию поэта на некоторые бейты газели не пишутся тахмисы. Именно такой вариант встречается в тахмисах узбекской литературы второй половины ХХ века.
In this article the mukhammas (five verses stanza) in Uzbek literature created in the second half of the twentieth century are analyzed. The metric genre and thematic volume of independent five-lined stanzas and takhmis (a poem where first stanza is taken as a model and added next 3 lines keeping the model of the original lines) of poets of this era like Khabibi, Sabir Abdullah and Chusti are investigated. Takhmis poems of the creation of Lutfi, Navai, Fuzuli and Nodira also have been explored. There are 111 mukhammas from the work of Khabibi, 91 from Sobir Abdulla and 107 from Chusti' have been specified by the author. It is reported that in the work of poets of the second half of the twentieth century, the Ramal meter was considered very commonly used. The creation of mukhammas mainly appeared in the sub-meter of ramali musammani makhzuf (maksur) (– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – –/– ∪ – (~)) of Ramal meter. For instance, the author points out 44 mukhammas from the works of Khabibi, 34 from Sabir Abdullah and 52 from Chusti. According to tradition, when a gazelle is converted into a takhmis, the number of stanzas of a gazelle is usually kept unchanged. Nevertheless, sometimes, poet may not favour the structure and takhmises are not created for some bytes of the gazelle. It is this case that occurs in the takhmis of Uzbek literature in the second half of the twentieth century.
№ | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
---|---|---|---|
1 | Raxmonova S.M. | Ўқитувчи Ўзбек тили ва адабиётини ўқитиш кафедраси | Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат Ўзбек тили ва адабиёти университети |
№ | Ҳавола номи |
---|---|
1 | Abdulla Sobir, Devon, Tashkent: Artistic literature, 1965, 315 p. |
2 | Abdulla Sobir, Tanlangan asarlar (Selected works) Vol. 2. Toshkent: Literature and art named after Gafur Gulom, 1976, 288 p. |
3 | Alisher Navoiy. Xazoyin ul˗maoniy: Badoe' ul˗vasat. MAT. Vol. 10., Tashkent: Science, 1990, 764 p. |
4 | Alisher Navoiy. Xazoyin ul˗maoniy: Garoyib us-sigar.http://n.ziyuz.сom /books/alisher_navoiy_asarlari/Alisher%20Navoiy.%20Xazoinul%20ma'oniy.%20G'aroyib%20u s-sig'ar.pdf. |
5 | Boltaboev H. Sharq mumtoz poetikasi (Classical poetics of the East), Toshkent: National Encyclopedia of Uzbekistan, 2006, 430 p. |
6 | Lutfiy. Sensan sevarim(I love you), Toshkent: Literature and art named after Gafur Gulom, 1987, 352 p. |
7 | Nodira ˗ Komila. Devon, Toshkent: People's heritage named after Abdulla Qadiri, 2001, 349 p. |
8 | Nosirov O., va boshq. Uzbek klassik she'riyati janrlari (Nasirov A. and et al. Genres of Uzbek classical poetry), Toshkent: Teacher, 1979, 184 p. |
9 | Fuzuliy. Devon, Vol.1. Toshkent: Literature and art named after Gafur Gulom, 1968, 384 p |
10 | Xudoyberdiev E.,Adabiyotshunoslikka kirish (Introduction to literature) Toshkent: East, 2008, 368 p. |
11 | Habibiy. Devon. Toshken: Literature and art named after Gafur Gulom, 1975, 536 p |
12 | Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat lugati (Dictionary of classical artistry), Toshkent: New century generation 2008, 195 p. |
13 | Hojiahmedov A. Uzbek aruzi lugati (Dictionary of Uzbek aruz), Tashkent: East, 1998, 224 p |
14 | Chustiy. Kungil tilagi(Wish of life), Tashkent: Science1994, 255 p. |
15 | Chustiy. Sadoqat gullari (Flowers of Fidelity), Toshkent: Vneshtorgizdat, 1992, 344 p. |
16 | Chustiy. Hayotnoma (Life Letter),Toshkent: Literature and art named after Gafur Gulom, 1988, 488 p. |
17 | Yusupova D.,Alisher Navoiy taxmislari (Tahmis of Alisher Navoi),available athttp://www.eadabiyot.uz/uzbek/mumoz/1267-maqola.html. |
18 | Yusupova D.,Aruz vazni qoidalari va mumtoz poetika asoslari (Rules of Aruz weight and the basics of classical poetics), Toshkent: Education-Media, 2019, 184 p. |