О ЧЕМ ОНИ – СРЕДНЕАЗИАТСКИЕ РУКОПИСИ АРМИНИЯ ВАМБЕРИ

BENEDEK PERI

doi:10.47267/2181-8207/2021/3-068

273

Мақоланинг асосини венгриялик машҳур туркийшунос-олим Арминий Вамберининг Ўрта Осиёга бағишланган бой маънавий меросига оид шарҳлар ташкил қилади. У Европада илк чиғатой (ёки қадимий ўзбек) тадқиқотларини олиб борган ва европаликлар ичида биринчилардан дунёга машҳур Хива, Бухоро, Самарқанд шаҳарларига 1863 йилнинг ёз ва куз ойларида саёҳат қилган олимдир.

Муаллиф таъкидлашича, Вамбери ўзининг кўрган-кечирганларига бағишланган рисоласида саёҳатга отланишга тўртки бўлган сабабларни қуйидагича ифодалаган: «Венгр тили олтой деб аталмиш гуруҳга кириши яхши маълум, аммо фин ёки татар тилига бориб тақалиши ҳам мумкинми деган савол ўз ечимини топиши керак… Тадқиқотлар биз, венгрлар учун, ҳам илмий, ҳам миллий нуқтаи назардан қизиқ бўлгани боис ҳам менинг Шарқ томон саёҳатга отланишимга муҳим асос ҳисобланади. Ҳаётда ифода топаётган тилларни ўрганиш жараёнларида мени венгр ва туркий-татар шевалари авлодига тааллуқли ижобий боғлиқликлар ҳайратга солди…» Дарҳақиқат, олим Ўрта Осиё бўйлаб саёҳати давомида тўплаган маънавий хазинаси –турли китоблару кўлёзмалар, ҳаттоки бугунги кунда ноёб ҳисобланган луғатларни ҳам келажак авлодга мерос сифатида қолдирган бўлсада, қаерда сақланишидан қатъи назар, Ўзбекистон маданий меросининг бир қисми ҳам ҳисобланади. Бу қанчалик ҳақиқат эканлигини муаллиф ўз шарҳларида батафсил ёритишга ҳаракат қилган.

Журнал номиINFOLIB – ахборот-кутубхона маданий, маърифий, илмий-оммабоп журнали
Нашр номи2021 (27)3
Кўришлар сони 273

Internet ҳавола https://einfolib.uz/post/o-chem-oni-sredneaziatskie-rukopisi-armina-vamberi

DOI10.47267/2181-8207/2021/3-068

UzSCI тизимида яратилган сана 17-11-2021

Ўқишлар сони 273

Нашр санаси 30-09-2021

Мақола тилиO'zbek

Саҳифалар сони9-13

Калит сўзлар

.

English

Armin Vamberi, pioneer of Chagatai (or ancient Uzbek) studies in Europe, was one of the first Europeans to visit the famous cities of Khiva, Bukhara and Samarkand in the summer and autumn of 1863. In the preface to the English version of his travels, he summarized the motives that prompted him to go on such a dangerous adventure in the following words: “The fact that the Hungarian language belongs to a group called Altai is well known, but whether it should be attributed to the Finnish or Tatar branch is a question that still awaits a solution. This investigation, which is interesting for us Hungarians, both from a scientific and a national point of view, was the main and driving force of my journey to the East. Through the practical study of living languages, I strove to establish a positive degree of kinship, which immediately struck me as existing between the Hungarian and Turkish-Tatar dialects, when I contemplated them in the faint light that theory gave."

Калит сўзлар

Центральная Азия

Хорезм

Бухара

Арминий Вамбери

чагатайский или древнеузбекский

татарская ветвь

тюрко-татарский диалект

оригинальный переплет венской рукописи

чагатайско-персидский

Ўзбек

Мақоланинг асосини венгриялик машҳур туркийшунос-олим Арминий Вамберининг Ўрта Осиёга бағишланган бой маънавий меросига оид шарҳлар ташкил қилади. У Европада илк чиғатой (ёки қадимий ўзбек) тадқиқотларини олиб борган ва европаликлар ичида биринчилардан дунёга машҳур Хива, Бухоро, Самарқанд шаҳарларига 1863 йилнинг ёз ва куз ойларида саёҳат қилган олимдир.

Муаллиф таъкидлашича, Вамбери ўзининг кўрган-кечирганларига бағишланган рисоласида саёҳатга отланишга тўртки бўлган сабабларни қуйидагича ифодалаган: «Венгр тили олтой деб аталмиш гуруҳга кириши яхши маълум, аммо фин ёки татар тилига бориб тақалиши ҳам мумкинми деган савол ўз ечимини топиши керак… Тадқиқотлар биз, венгрлар учун, ҳам илмий, ҳам миллий нуқтаи назардан қизиқ бўлгани боис ҳам менинг Шарқ томон саёҳатга отланишимга муҳим асос ҳисобланади. Ҳаётда ифода топаётган тилларни ўрганиш жараёнларида мени венгр ва туркий-татар шевалари авлодига тааллуқли ижобий боғлиқликлар ҳайратга солди…» Дарҳақиқат, олим Ўрта Осиё бўйлаб саёҳати давомида тўплаган маънавий хазинаси –турли китоблару кўлёзмалар, ҳаттоки бугунги кунда ноёб ҳисобланган луғатларни ҳам келажак авлодга мерос сифатида қолдирган бўлсада, қаерда сақланишидан қатъи назар, Ўзбекистон маданий меросининг бир қисми ҳам ҳисобланади. Бу қанчалик ҳақиқат эканлигини муаллиф ўз шарҳларида батафсил ёритишга ҳаракат қилган.

Калит сўзлар

.

№ Муаллифнинг исми Лавозими Ташкилот номи

1 BENEDEK P.. директор директор Института востоковедения университета Этвёша Лоранда, (Будапешт, Венгрия)

№ Ҳавола номи

1 1. Vámbéry, Arminius. 1865. Travels in Central Asia. New York, vii–viii.

2 2. Vámbéry, Travels, 215.

3 3. Vambery, Arminius. 1884. His Life and Adventures. London, 306.

4 4. Vámbéry, Travels, 266.

5 5. Vambery, His Life, 353; Péri, Benedek–Muhammadi, Mojdeh–Sárközy, Miklós. 2018. Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of the Hungarian Academy of Sciences. Leiden, 10.

6 6. Vámbéry. Travels in Central Asia, 200, 215.

7 7. Vambery, His Life, 243.

8 8. When the volume was rebound the first fly leaf was removed and discarded. Nevertheless, a microfilm made in the 1970s preserved Vámbéry's note.

9 9. Vámbéry, Arminius. 1868. Sketches of Central Asia. Philadelphia–London, 352.

10 10. Vámbéry, Hermann. 1867. Ćagataische Sprachstudien. Leipzig, 132.

11 11. For a very vague description see Parlatır, İsmail–Hazai, György. 2007. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 492.

12 12. For his life and works see Abdullaev, V. A. 1967. O'zbek Adabiyoti Tarixi. Ikkinchi Kitob (XVII Asrdan XIX Asrning Ikkinchi Yarmigacha). Toshkent, 174–187.

13 13. Abdullaev, O'zbek Adabiyoti Tarixi, 219–235.

14 14. For his life and works see Garryev, S. A.–Meredov, A.–Övezgeldiev, M. 1976. Türkmen edebiýatynyñ taryhy. Aşgabat, 98–162.

15 15. Vambéry, Hermann. 1911. Jusuf und Ahmed. Ein özbegisches Volksepos im Chiwaer Dialekte. Budapest, 6.

16 16. For a sloppy description see Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu, 184–185.

17 17. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 33.

18 18. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 95–114.

19 19. Vámbéry, Sketches, 343–351.

20 20. Parlatır, İsmail–Hazai, György. 2007. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 61–62.

21 21. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 38.

22 22. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 71–83.

23 23. In spite of its content and the fact that Vámbéry mentioned the text inseveral of his works, the manuscript is given the title [Peygamber kıssaları] ('Stories of the Prophet') in the printed catalogue. Parlatır–Hazai. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 232.

24 24. Thúry, József. 1906. A közép-ázsiai török irodalom. Budapest, 61.

25 25. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 34; Thúry, A közép-ázsiai török irodalom, 61.

26 26. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 144–153.

27 27. Qissa-yi Zarqūm. Kazan 1881; Qissa-yi Zarqūm. Kazan, 1914.

28 28. Parlatır–Hazai. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 128.

29 29. Vámbéry, Arminius. 1873. A History of Bokara from the Earliest Period Down to the Present. London, xiii–xiv.

30 30. Akhmedov, B. A. 1985. Istoriko-geograficheskaia literatura Srednei Azii XVI-XVIII vv. Pis'mennye pamiatniki. Tashkent, 25.

31 31. Vámbéry, A History of Bokara, xvi.

32 32. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 291–294.

33 33. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 105–107. 34 Vámbéry, A History of Bokara, xiv–xv.

34 34. For a description full of mistakes see Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 440.

35 35. Károly, László. 2015. A Turkic Medical Treatise from Islamic Central Asia. A Critical Edition of a Seventeenth-Century Chaghatay Work by Subḥān Qulï Khan. Leiden, 7–8, 10; Vámbéry, A History of Bokara, 337.

36 36. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 164–172.

37 37. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 116–119.

38 38. Vámbéry, Hermann. 1897. Eine legendäre Geschichte Timurs. ZDMG 51, 215–232.

39 39. Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 125. The authors of the catalogue couldn't identify the author of the text.

40 40. Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 125. The authors of the catalogue couldn't identify the author of the text.

41 41. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 165–167.

42 42. Borovkov, Aleksandr Konstantinovich 1961. “Badāʾʿi al-luġat”. Slovar’Tālʿi Īmānī Geratskogo. Moscow, 8; Storey, Charles Ambrose. 1984. Persian Literature. A Bio-bibliographical Survey. 3/1 Leiden, 111.

43 43. Rahimi, Farhad. 2018. Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliografyası. Teke Dergisi 7/1, 78.

Кутилмоқда

№	Ҳавола номи
1	1. Vámbéry, Arminius. 1865. Travels in Central Asia. New York, vii–viii.
2	2. Vámbéry, Travels, 215.
3	3. Vambery, Arminius. 1884. His Life and Adventures. London, 306.
4	4. Vámbéry, Travels, 266.
5	5. Vambery, His Life, 353; Péri, Benedek–Muhammadi, Mojdeh–Sárközy, Miklós. 2018. Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of the Hungarian Academy of Sciences. Leiden, 10.
6	6. Vámbéry. Travels in Central Asia, 200, 215.
7	7. Vambery, His Life, 243.
8	8. When the volume was rebound the first fly leaf was removed and discarded. Nevertheless, a microfilm made in the 1970s preserved Vámbéry's note.
9	9. Vámbéry, Arminius. 1868. Sketches of Central Asia. Philadelphia–London, 352.
10	10. Vámbéry, Hermann. 1867. Ćagataische Sprachstudien. Leipzig, 132.
11	11. For a very vague description see Parlatır, İsmail–Hazai, György. 2007. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 492.
12	12. For his life and works see Abdullaev, V. A. 1967. O'zbek Adabiyoti Tarixi. Ikkinchi Kitob (XVII Asrdan XIX Asrning Ikkinchi Yarmigacha). Toshkent, 174–187.
13	13. Abdullaev, O'zbek Adabiyoti Tarixi, 219–235.
14	14. For his life and works see Garryev, S. A.–Meredov, A.–Övezgeldiev, M. 1976. Türkmen edebiýatynyñ taryhy. Aşgabat, 98–162.
15	15. Vambéry, Hermann. 1911. Jusuf und Ahmed. Ein özbegisches Volksepos im Chiwaer Dialekte. Budapest, 6.
16	16. For a sloppy description see Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu, 184–185.
17	17. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 33.
18	18. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 95–114.
19	19. Vámbéry, Sketches, 343–351.
20	20. Parlatır, İsmail–Hazai, György. 2007. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 61–62.
21	21. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 38.
22	22. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 71–83.
23	23. In spite of its content and the fact that Vámbéry mentioned the text inseveral of his works, the manuscript is given the title [Peygamber kıssaları] ('Stories of the Prophet') in the printed catalogue. Parlatır–Hazai. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 232.
24	24. Thúry, József. 1906. A közép-ázsiai török irodalom. Budapest, 61.
25	25. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 34; Thúry, A közép-ázsiai török irodalom, 61.
26	26. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 144–153.
27	27. Qissa-yi Zarqūm. Kazan 1881; Qissa-yi Zarqūm. Kazan, 1914.
28	28. Parlatır–Hazai. Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 128.
29	29. Vámbéry, Arminius. 1873. A History of Bokara from the Earliest Period Down to the Present. London, xiii–xiv.
30	30. Akhmedov, B. A. 1985. Istoriko-geograficheskaia literatura Srednei Azii XVI-XVIII vv. Pis'mennye pamiatniki. Tashkent, 25.
31	31. Vámbéry, A History of Bokara, xvi.
32	32. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 291–294.
33	33. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 105–107. 34 Vámbéry, A History of Bokara, xiv–xv.
34	34. For a description full of mistakes see Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 440.
35	35. Károly, László. 2015. A Turkic Medical Treatise from Islamic Central Asia. A Critical Edition of a Seventeenth-Century Chaghatay Work by Subḥān Qulï Khan. Leiden, 7–8, 10; Vámbéry, A History of Bokara, 337.
36	36. Vámbéry, Ćagataische Sprachstudien, 164–172.
37	37. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 116–119.
38	38. Vámbéry, Hermann. 1897. Eine legendäre Geschichte Timurs. ZDMG 51, 215–232.
39	39. Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 125. The authors of the catalogue couldn't identify the author of the text.
40	40. Parlatır–Hazai, Macar Bilimler Akademisi Kütüphanesindeki Türkçe El Yazmaları Kataloğu. Ankara, 125. The authors of the catalogue couldn't identify the author of the text.
41	41. For a detailed description see Péri–Mohammadi–Sárközy. Catalogue of the Persian Manuscripts, 165–167.
42	42. Borovkov, Aleksandr Konstantinovich 1961. “Badāʾʿi al-luġat”. Slovar’Tālʿi Īmānī Geratskogo. Moscow, 8; Storey, Charles Ambrose. 1984. Persian Literature. A Bio-bibliographical Survey. 3/1 Leiden, 111.
43	43. Rahimi, Farhad. 2018. Çağatay Türkçesi Sözlükleri Bibliografyası. Teke Dergisi 7/1, 78.