Мақолада Тажрид ва унинг шарҳлари, ҳошиялари, таълиқот (қўшимча, илова) лари, хусусан, Али Қушчининг
«Шарҳ Тажрид ал-ақоид» асари қўлёзма нусхалари ҳамда нашрлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари
ҳақида маълумот берилади. Тажрид ўзининг мўжазгина шакли билан калом илмига оид бошқа асарлардан
ажралиб туради. Муаллиф вафотидан кейин кўп вақт ўтмай, қисқа давр мобайнида кўплаб шориҳларнинг
ўзига хос эътиборига сазовор бўлди. Қўлёзмалар хазиналаридаги айрим шарҳлар ва ҳошияларга мурожаат
қилган тадқиқотчи унинг қадр-қимматига гувоҳ бўлади. Асли 30 саҳифадан иборат бўлган Тажридга қарийб
200 йилдан сўнг (1420 йилларда) Али Қушчи ёзган шарҳи 200 саҳифадан ортиқ бўлиб, ҳар иккисида ҳам ақида
масалалари 6 мақсадга тақсимланган ҳолда баён қилинган.
Шунингдек, бир асарда бир вақтнинг ўзида ҳам фалсафий, ҳам ақидавий масалалар ёнма-ён таҳлил
қилиниши муаллифларнинг ҳам диний, ҳам дунёвий илмлар соҳасида қомусий олимлар бўлганидан далолат
беради. Дарҳақиқат, Тусийнинг ҳам, Али Қушчининг ҳам аниқ, табиий ва ижтимоий фанларга оид асарлари
машҳур бўлган ҳамда соҳа мутахассислари орасида таҳсинга сазовор бўлган. Кўпчилик шориҳларнинг
ҳам илмий соҳалари ўхшаш. Улардан энг машҳурларидан бири бўлган Даввоний фиқҳ ва калом билан бир
қаторда фалсафа, мантиқ, ахлоқшунослик, риёзиёт ва геометрия соҳалари бўйича ҳам рисолалар ёзган. Тажрид
шарҳининг таркиби ва мазмунига кирмай туриб ҳам унинг аҳамиятига замон ва макон нуқтаи назаридан баҳо
берадиган бўлсак, асарга ҳар даврда кўпчилик олимларнинг мурожаат қилгани, унинг тарихий-хронологик
ва географик жиҳатдан ҳам қамрови салмоқли экани маълум бўлади.
Мақолада Тажрид ва унинг шарҳлари, ҳошиялари, таълиқот (қўшимча, илова) лари, хусусан, Али Қушчининг
«Шарҳ Тажрид ал-ақоид» асари қўлёзма нусхалари ҳамда нашрлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари
ҳақида маълумот берилади. Тажрид ўзининг мўжазгина шакли билан калом илмига оид бошқа асарлардан
ажралиб туради. Муаллиф вафотидан кейин кўп вақт ўтмай, қисқа давр мобайнида кўплаб шориҳларнинг
ўзига хос эътиборига сазовор бўлди. Қўлёзмалар хазиналаридаги айрим шарҳлар ва ҳошияларга мурожаат
қилган тадқиқотчи унинг қадр-қимматига гувоҳ бўлади. Асли 30 саҳифадан иборат бўлган Тажридга қарийб
200 йилдан сўнг (1420 йилларда) Али Қушчи ёзган шарҳи 200 саҳифадан ортиқ бўлиб, ҳар иккисида ҳам ақида
масалалари 6 мақсадга тақсимланган ҳолда баён қилинган.
Шунингдек, бир асарда бир вақтнинг ўзида ҳам фалсафий, ҳам ақидавий масалалар ёнма-ён таҳлил
қилиниши муаллифларнинг ҳам диний, ҳам дунёвий илмлар соҳасида қомусий олимлар бўлганидан далолат
беради. Дарҳақиқат, Тусийнинг ҳам, Али Қушчининг ҳам аниқ, табиий ва ижтимоий фанларга оид асарлари
машҳур бўлган ҳамда соҳа мутахассислари орасида таҳсинга сазовор бўлган. Кўпчилик шориҳларнинг
ҳам илмий соҳалари ўхшаш. Улардан энг машҳурларидан бири бўлган Даввоний фиқҳ ва калом билан бир
қаторда фалсафа, мантиқ, ахлоқшунослик, риёзиёт ва геометрия соҳалари бўйича ҳам рисолалар ёзган. Тажрид
шарҳининг таркиби ва мазмунига кирмай туриб ҳам унинг аҳамиятига замон ва макон нуқтаи назаридан баҳо
берадиган бўлсак, асарга ҳар даврда кўпчилик олимларнинг мурожаат қилгани, унинг тарихий-хронологик
ва географик жиҳатдан ҳам қамрови салмоқли экани маълум бўлади.
| № | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
|---|---|---|---|
| 1 | Jahongir T.. | Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази бўлим бошлиғи | Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази |
| № | Ҳавола номи |
|---|---|
| 1 | 1. Abbos, Muhammad Hasan Sulaymon (1996). “Tajrid al-aqoid”. Dor al-ma’rifa al-jome’iya nashriyoti, 1996. 2. Abdulloh Iyd Rovas (1961). Tarix al-nur al-sofir an axbor al-qorn al-a’shir. 1961. 3. Alizoda, Akbar Asad (1968). “Shavoriq” ning tanqidiy nashri. Qum. 1968. 4. Alyan, Sarkis Yusuf (1922). Mu’jam al-matbuot al-arabiya. Nur xayriya, 1922. 5. Aydin, Cengiz (1989). TDV İslâm Ansiklopedisi. Istambul. 1989 y. 2-jild. 6. Brockelmann, Carl (1938). Geschichte der arabischen Litteratur (GAL). -Leiden, 1938. 7. Carlo, Nallino Alfonso (1911). Arabian astronomy: its history during the medieval times. 1911. 8. Çelebi, Kâtip (1982). Keşfü’z-zunûn an esâmi’l- kütübi ve’l-fünûn, Beyrut, 1402/1982. 9. Cengiz, Aydin (1989). TDV İslâm Ansiklopedisi, 1989 y., 2-jild, 1989. 10. Davvoniy, Jaloliddin (h.1365) “Ali Qushchining Tajrid sharhiga hoshiya” Britaniyadagi Garvard universiteti kutubxonasi, No OL 22800.10.5F, 1966. 11. Kâtip, Çelebi (1982). Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn, Beyrut, 1402/1982. The Maturidiyya. 2021. No 2 48 ISSN 2181-1881 E-ISSN 2181-189X 12. Nallino, Carlo Alfonso (1911). Arabian astronomy: its history during the medieval times. Rome. 1911. 13. Nurmuhamedov, Davron (2018). http:// davron28.fikr.uz/ http://fikr.uz/blog/ 14. Ja’far Boqir Oli Mahbuba (1986,2008). Moziy al-Najaf va hoziruha. -Dor al-azvo, 1986,2008. 15. Ja’far Oli Yasin (1978). “al-Faylasuf al- Sheroziy, manshurot, a’vidot”. Hoshiya. Bayrut. 1978. 16. Ibn Imod Hanbaliy (1979). Shazarot al-zahab fi axbor min zahab. Dor al-masira. -Bayrut. 1979. 17. Ne’mat, Abdulloh (1987). Falosifa al-shi’a hayatuhum va orouhum. Dor al-fikr, Bayrut, 1987. 18. Oli Yasin, Ja’far (1978). “al-Faylasuf al- Sheroziy, manshurot, a’vidot”. Hoshiya. Bayrut, 1978. 19. Rizo, Umar (1957). Mu’jam al-muallifin. Dor ihyo al-turos al-arabiy. Bayrut. 1957. 20. Sayyid Abdulloh Anvar (h.1357). Fihrist nusax xatti ketobxonei melliy. -Tehron, h.1357. 21. Sarkis, Yusuf Alyan (1922). Mu’jam al-matbuot al-arabiya. -Nur xayriya, 1922. 22. Soysal, Mehmet Fatih (2014). “Ali Kuşçu’nun Şerhu Tecrîdi’l-Kelâm’ından usûl-i selâse konularının tahkiki ve ilâhiyat meselelerinin tahlili.” Doktorlik (PhD) dissertasiyasi. Istambul, 2014. 23. Sobir Abduh Abu Zayd (2002). “Sharh al- Qushjiy ala tajrid al-aqoid lit-Tusiy / Mabhas al- ilohiyot”. Misr, Iskandariya. Dar al-vafo li dunyo al- Tabo’a val-nashr. 2002. 24. Tehron milliy kutubxonasida qo’lyozma nusxalar fehresti. 1990. 25. Toshko’prizoda (1975). Al-Shaqoiq al- nu’maniyya fi ulamai al-davla al-‘usmaniya. Dor al- kitab al-arabiy. -Bayrut, 1975. 26. Toshko’prizoda (1985). Miftah al-saodat va misbah al-siyadat. Dor al-kutub al-ilmiyya. -Bayrut, 1985. 27. Tusiy, Nasiruddin (h.1090) “Qirol Saud universiteti” kutubxonasi, 3957-raqamli nusxa. h.1090. 28. Xalifa, Hoji (1941). Kashf al-zunun, Maktaba al-musanna. -Bag’dod, 1941. 29. Xavonsoriy (1991). Ravzot al-jannot fi ahvol al-ulamo va al-sodot. -al-Dor al-islomiya, -Bayrut, 1991. 30. Shaybiy, Komil Mustafo (1982). Al-Niza’ot al-sufiya al-tashi’. Hoshiya. -Dor al-Andalus. -Bayrut, 1982. 31. Makhsudov, Davronbek (2019) “Muslim world scientists of the temurids period,” The Light of Islam:Vol.2019:Iss.3,Article 4. https://uzjournals.edu. uz/iiau/vol2019/iss3/4 32. Tohirov, Jahongir (2020) “Authentic approach to secularism and religiosity: example of Mirza Ulugbek and Ali Kushchi,” The Light of Islam: Vol. 2020 : Iss. 2 , Article 18. https://uzjournals.edu.uz/iiau/ vol2020/iss2/18 33. Alloqulov, A. (2020). Role of Nasafi’s “Aqaid” in the struggle against ideas of modern fanatical movements. The Light of Islam, 2020(1), 4-9. 34. Okilov, Saidmukhtor (2019) “Disclaimer of mistakes in the scientific heritage of Abu-l-Mu’in Nasafi in dogma issues (based on the work of «Bakhr al-kalam»),” The Light of Islam: Vol. 2019 : Iss. 4 , Article 1. https://uzjournals.edu.uz/iiau/vol2019/iss4/1 35. Sobirov J.,р (2020). International Relations Between Turkic Speaking States. The American Journal of Political Science Law and Criminology, 2(12), 144-149. https://doi.org/10.37547/tajpslc/ Volume02Issue12-22 |