Хожагон-нақшбандия тариқатининг бошқа асосчилари ва пирлари каби ушбу тариқатнинг иккинчи пири Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарийнинг (тахм. 1165–1262) ҳаёти ва таълимоти ҳам шу пайтгача яхши ўрганилмаган. Ҳолбуки, Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний (тахм. 1103–1179) томонидан илк асослари қўйилган хожагон-нақшбандия таълимотининг такомиллашувида бевосита ундан кейин тариқат раҳбарлигини ўз зиммасига олган Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий ҳам муайян ўрин тутган. У Ғиждувоний таълимотини тарғиб этишда давом этиш билан биргаликда ўзи ҳам ушбу таълимотга айрим янгиликлар ва тўлдиришлар киритди. Жумладан, у ўзи талаб водийси деб номлаган сайру сулук босқичларининг янгича тизимини ишлаб чиқди. Бундан ташқари, Ревгарий биринчи бўлиб хожагон-нақшбандия таълимотида сайру сулук ҳосилалари сифатида талқин этиладиган маърифат, орифлик ва валийлик тушунчаларини муомалага киритди.
Қўлингиздаги мақолада тарихий манбалардаги маълумотлар ва ҳозирги замон тадқиқотларидаги хулосаларга таянган ҳолда, Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарийнинг таваллуд ва вафот саналари, ҳаёти, фаолияти ва сўфиёна қарашлари тўғрисида нисбатан аниқроқ ва тўлиқроқ маълумотлар тайёрлашга, шу тариқа унинг хожагон-нақшбандия таълимотининг шаклланишидаги ролини кўрсатиб беришга уриниш амалга оширилган.
The life and teachings of Khoja Mohammed Arif Revgariy (c. 1165–1262), who was the second founder/pir of the Khojagon-Naqshbandiya, has not been studied well, just as the case for the other founders of this doctrine. Whereas, Khoja Mohammed Arif Revgariy, who later took the leadership of the teaching, also played an important role in the improvement of the doctrine of Khojagan-Naqshbandiya, founded by Khoja Abdul-Khaliq Gijduvani (ca. 1103–1179). While he continued to promote Gijduvani doctrine, he also made some changes and additions to this doctrine. In particular, he developed a new system of seyri suluk (spiritual journey in divine path to reach Allah), which he called the Valley of Demand. In addition, Revgariy introduced the notions of enlightenment, devotee and sainthood in the doctrine of Khojagon-Naqshbandiya.
This article attempts to produce more accurate and detailed information on the birth and death of Khoja Mohammed Arif Revgariy, based on historical sources and contemporary studies, and to illustrate its role in the formation of Khojagan-Naqshbandiya.
Как в случае и с другими основателями и пирами тариката хваджаган-накшбандийа, жизнь и учение второго пира этого тариката Хваджа Мухаммад ‘Ариф Ривгари (прибл. 1165–1262) до сих пор не были хорошо изучены. Тем не менее, в совершенствовании учения хваджаган-накшбандийа, основы которого были заложены Хваджой ‘Абд ал-Халиком Гиждувани (прибл. 1103–1179), определенное место занимал Хваджа Мухаммад ‘Ариф Ривгари, который взял на себя руководство тарикатом непосредственно после него. Продолжая проповедовать учение Гиждувани, он и сам внес в это учение некоторые новации и дополнения. Например, он сам выработал новую систему ступеней духовного совершенствования под названием “долина поиска” (вади-йи талаб). Кроме того, Ривгари первым ввел в учение хваджаган-накшбандийа такие понятия, как “духовное познание” (ма‘рифа), “мистик” (‘ариф) и “святой” (вали), которые трактовались в качестве производных духовного самосовершенствования (сайр ва сулук).
В настоящей статье на основе сведений из исторических источников и выводов современных исследовательских работ предпринимается попытка представить относительно более точную и полную информацию о датах рождения и смерти Хваджи Мухаммада ‘Арифа Ривгари, его жизни, деятельности и суфийских взглядах, тем самым показав его роль в формировании учения хваджаган-накшбандийа.
Хожагон-нақшбандия тариқатининг бошқа асосчилари ва пирлари каби ушбу тариқатнинг иккинчи пири Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарийнинг (тахм. 1165–1262) ҳаёти ва таълимоти ҳам шу пайтгача яхши ўрганилмаган. Ҳолбуки, Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний (тахм. 1103–1179) томонидан илк асослари қўйилган хожагон-нақшбандия таълимотининг такомиллашувида бевосита ундан кейин тариқат раҳбарлигини ўз зиммасига олган Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий ҳам муайян ўрин тутган. У Ғиждувоний таълимотини тарғиб этишда давом этиш билан биргаликда ўзи ҳам ушбу таълимотга айрим янгиликлар ва тўлдиришлар киритди. Жумладан, у ўзи талаб водийси деб номлаган сайру сулук босқичларининг янгича тизимини ишлаб чиқди. Бундан ташқари, Ревгарий биринчи бўлиб хожагон-нақшбандия таълимотида сайру сулук ҳосилалари сифатида талқин этиладиган маърифат, орифлик ва валийлик тушунчаларини муомалага киритди.
Қўлингиздаги мақолада тарихий манбалардаги маълумотлар ва ҳозирги замон тадқиқотларидаги хулосаларга таянган ҳолда, Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарийнинг таваллуд ва вафот саналари, ҳаёти, фаолияти ва сўфиёна қарашлари тўғрисида нисбатан аниқроқ ва тўлиқроқ маълумотлар тайёрлашга, шу тариқа унинг хожагон-нақшбандия таълимотининг шаклланишидаги ролини кўрсатиб беришга уриниш амалга оширилган.
| № | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
|---|---|---|---|
| 1 | Raximov K.. | тарих фанлари доктори | Ўзбекистон Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти |
| № | Ҳавола номи |
|---|---|
| 1 | 1 Nakşibendî, Necmeddin b. Muhammed. Hülâsatü’l-Mevâhib/Altın Silsile, haz. İbrahim Tozlu, Semerkand Yayınları, İstanbul, 2005. – S. 144–145. |
| 2 | 2 Бадриддин ибн Иброҳим Сирҳиндий. Ҳазарот ул-қудс (форс тилида). 1-жилд. Қўлёзма / ЎзР ФА Шарқшунослик институти, инв. №76. – В. 95b. |
| 3 | 3 Муҳаммад Толиб ибн Тожиддин Ҳасанхожа Ҳусайний Сиддиқий. Матлаб ут-толибин (форс тилида) / ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти; нашрга тайёрловчилар: Ғулом Каримий, Эркин Миркомилов; масъул муҳаррир: Ҳалим Тўраев. – Тошкент: «Movarounnahr», 2012. – Б. 58. |
| 4 | 4 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома (форс тилида). Қўлёзма / Покистон, Дера Исмоилхон шаҳри, Мусозаий хонақоҳи кутубхонаси. Инв. №1/Arif-nama. – Б. 19. |
| 5 | 5 Камолиддин Муҳаммад Ҳаририйзода. Тибёну васойил ал-ҳақойиқ фи баён салосил ат-таройиқ (форс тилида). Қўлёзма / Туркия, Истамбул, Сулаймония кутубхонаси, инв. №432. – В. 201а. |
| 6 | 6 Султон Муҳаммад Дорошукуҳ. Сафинат ул-авлиё (форс тилида) / Тошбосма нашр. – Лакҳнав: Мунший Навал Кишур матбааси, 1862. – Б. 77. |
| 7 | 8 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. Б. 19; Фазлуллоҳ ибн Рўзбеҳон. Маноқиби Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний / Форс тилидан Маҳмуд Ҳасаний таржимаси // Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний [Сўзбоши, таржима, луғат ва изоҳлар муаллифи: Маҳмуд Ҳасаний]. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2003. – Б. 20; Мақомоти Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ва Хожа Ориф Ревгарий / Форс тилидан Маҳмуд Ҳасаний таржимаси // Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний [Сўзбоши, таржима, луғат ва изоҳлар муаллифи: Маҳмуд Ҳасаний]. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2003. – Б. 57; Сафинат ул-авлиё. Б. 77. |
| 8 | 9 Жомий, Нуриддин Абдураҳмон ибн Аҳмад. Нафаҳот ул-унс мин ҳазарот ал-қудс (форс тилида) [Таҳрир ва сўзбоши муаллифи Маҳмуд Обидий]. Тўртинчи нашр. – Теҳрон: «Эттелоот», 1382/2003. – Б. 385 |
| 9 | 10 Навоий, Алишер. Насойим ул-муҳаббат. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма томлик. Ўн еттинчи том /Нашрга тайёровчилар: С. Ғаниева, М. Мирзааҳмедова. Арабча ва форсча матнларни таржима қилиб, нашрга тайёрловчи ва масъул муҳаррир: С. Рафиддинов. – Тошкент: «Фан», 2001. – Б. 255; Мавлоно Фахриддин Али ибн Ҳусайн Воиз Кошифий. Рашаҳот айн ал-ҳаёт (форс тилида) [Муқаддима, таҳрир, изоҳлар ва иловалар муаллифи доктор Али Асғар Маъиниён]. 2 жилдлик.1-жилд. – Теҳрон: «Нуроний» хайрия жамғармаси нашриёти, 2536/1977. – Б. 58. |
| 10 | 11 Ал-Хоний, Абдулмажид ибн Муҳаммад. Ал-Ҳадойиқ ал-вардия фи ҳақойиқ ажилла ан-нақшбандия (араб тилида) [Абдураззоқ Абдуллоҳ таҳрири остида]. – Арбил (Ироқ Курдистони): Орос, 2002. – Б. 170. |
| 11 | 12 Муҳаммад Амин ал-Курдий ал-Арбилий. Ал-Мавоҳиб ас-сармадия фи маноқиб ан-нақшбандия (араб тилида) / Биринчи нашр. – Қоҳира: «Матбаат ас-саодат», 1329/1911. – Б. 94; Шейх Мухаммад Амин аль-Курди аль-Эрбили. Книга вечных даров: (О достоинствах и похвальных качествах суфийского братства Накшбандийа и его Пути к Богу) [Пер. с араб. Под редакцией с комментариями и примечаниями И. Р. Насырова]. – Уфа, 2000. – С. 67. |
| 12 | 13 Хасан Камиль Йылмаз. Золотая Сильсиля. – С. 94–96. |
| 13 | 14 Мақомоти Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ва Хожа Ориф Ревгарий. – Б. 57. |
| 14 | 15 Қаранг: Рашаҳот айн ал-ҳаёт. 1-ж. – Б. 51–52. |
| 15 | 16 Шайх Юсуф ибн Исмоил ан-Набҳоний. Жомиъ ул-каромот ал-авлиё (араб тилида) / Иброҳим Атва Аваз таҳрири остида / Иккинчи жилд. – Гужарат, Аҳли суннат ва баракоти Ризо маркази, 1422/2001. – Б. 136, 143. |
| 16 | 17 ориф [арабча عارف – чуқур ва батафсил билувчи] – Ҳаққа етишиш йўлида Аллоҳни, унинг исмлари ва сифатларини билиш, яъни Худо ва унинг барча хусусиятлари тўғрисида билим ҳосил қилиш босқичига етган киши; Худони билиш учун ирфон йўлига кирган ва унинг босқичларини босиб ўтаётган киши; Аллоҳнинг зоти, исмлари ва сифатларини чуқур билувчи киши. |
| 17 | 18 Мақомоти Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ва Хожа Ориф Ревгарий. – Б. 57. |
| 18 | 19 Мақомоти Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ва Хожа Ориф Ревгарий. – Б. 58–59. |
| 19 | 20 Мақомоти Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ва Хожа Ориф Ревгарий. – Б. 60–61. |
| 20 | 21 Ҳусомиддин Ҳусайн ибн Али ас-Сиғноқий. Рисолайи Ҳусомиддин Сиғноқий. Қўлёзма / ЎзР ФА Шарқшунослик институти, инв. №11084. – В. 13а. |
| 21 | 22 Матлаб ут-толибин. – Б. 23–24. |
| 22 | 23 иршод [арабча ارشاد – тўғри йўлга бошлаш] – тасаввуфда: муридларнинг (соликларнинг) сайру сулук босқичларини босиб ўтишларида уларга устозлик, раҳнамолик ва йўлбошчилик қилиш, муршидлик. |
| 23 | 24 Қаранг: Маноқиби Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний. – Б. 20; Рашаҳот айн ал-ҳаёт. 1-ж. – Б. 50–59. 25 Қаранг: Маноқиби Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний. – Б. 20; Рашаҳот айн ал-ҳаёт. 1-ж. – Б. 50–59. |
| 24 | 26 Маноқиби Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний. – Б. 20. |
| 25 | 27 Ҳозирги Нурота шаҳри. |
| 26 | 28 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 18. |
| 27 | 29 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 2. 30 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 10–11. |
| 28 | 31 толиб [арабча طالب – изловчи] – тасаввуфда: 1) бутун вужуди билан муштоқларча Ҳақ зот бўлмиш Худони топиш ва унинг висолига эришиш йўлида қаттиқ уринадиган киши, Аллоҳни изловчи; 2) солик. |
| 29 | 32 таважжуҳ [арабча توجه – юзланиш, диққат-эътибор қаратиш] – сўфийлик амалиётида солик ёки муриднинг ўз диққат-эътибори ва ўй-хаёлини барча нарсалардан узиб, фақатгина шайх (муршид, пир)га қаратиши, бутун вужуди ва ўй-хаёли билан диққат-эътибор объектига берилиши, сўфий (солик, мурид) билан шайх (муршид, пир) ўртасидаги руҳий алоқа. |
| 30 | 33 талаб [арабча طلب – излаш] – тасаввуфда: 1) Ҳақ зот бўлмиш Худони топиш ва унинг висолига эришиш йўлида қаттиқ уриниш, Худони излаш; 2) сайру сулук. |
| 31 | 34 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 4–5. |
| 32 | 35 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 6, 8. |
| 33 | 36 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 5, 6, 7, 8. |
| 34 | 37 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 6, 7. |
| 35 | 38 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. – Б. 2. |
| 36 | 39 Ориф Навшоҳий, Ризоуллоҳ Шоҳ. Покистондаги форсча қўлёзмалар каталоги / Покистондаги давлат ва шахсий кутубхоналарида сақланаётган 8000 дона форсча қўлёзма каталоги (форс тилида) [Ориф Навшоҳий томонидан тузилган. 4 жилдлик]. 2-жилд. – Теҳрон: «Мероси мактуб» («Ёзма мерос») тадқиқотлар маркази, 1396/2017. – Б. 768–770. |
| 37 | 40 Марказий кутубхона ва Ҳужжатлар маркази нашрлари. №25. Қўлёзмалар. 8-дафтар (жилд) [Муҳаммадтақий Донишпажуҳ ва Ираж Афшор таҳрири остида]. СССР кутубхоналаридаги қўлёзмалар (форс тилида) [Каталог ва илмий ахборот Муҳаммадтақий Донишпажуҳ томонидан тайёрланган]. – Теҳрон, 1358/1979. – Б. 241–242. |
| 38 | 41 Бухорий С. С., Азимов С. Буюк Ғиждувонийлар. – Бухоро: «Бухоро», 2006. – Б. 52. |
| 39 | 42 Қаранг: Хожа Ориф ар-Ревгарий. Орифнома // Форс-тожик тилидан Садриддин Салим Бухорий ва Исроил Субҳоний таржимаси; Масъул муҳаррир: Тилак Жўра. – Тошкент: «Наврўз», 1994. – 16 б. |
| 40 | 43 Сайфуллоҳ, Сайфиддин. Етти пир: Дунё муршидлари / С. Сайфуллоҳ. – Тошкент: «O`zbekiston» НМИУ, 2019. – Б. 94–97. |
| 41 | 44 Хожа Муҳаммад Ориф Ревгарий. Орифнома. Форс тилидан таржима, кириш, тадқиқ, изоҳлар, иловалар муаллифи ва нашрга тайёрловчи: Комилжон Раҳимов. – Тошкент, “Splendid Idea”, 2021. – 144.Хваджа Мухаммад Ариф Ривгари. Ариф-нама. Автор перевода с персидского, предисловия, научных комментариев, примечаний и приложений, подготовка текста к публикации: Камильджан Рахимов. – Ташкент, “Splendid Idea”, 2021. – 144. |
| 42 | 45 Нарзулла Йўлдошев. Бухородаги айрим авлиёлар тарихи. – Бухоро: «Бухоро», 1993. – Б. 49–88; Н. Йўлдошев, Ҳ. Қурбонов. Бухоро шаҳри ва унинг атрофидаги зиёратгоҳлар тарихи. – Бухоро: «Бухоро», 2001. – Б. 71–83. |
| 43 | 46 Ориф Усмон. Бухорои шарифнинг етти пири. – Тошкент: ТошДШИ нашриёти, 2003. |
| 44 | 47 Бухорий, С.С. Икки юз етмиш етти пир. – Бухоро: «Бухоро», 2006; Ўша муаллиф. Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти пир. – Тошкент: «Янги аср авлоди», 2010; Ўша муаллиф. Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти пир (тўлдирилган қайта нашр). – Тошкент: «Наврўз», 2017. |
| 45 | 48 Сайфуллоҳ, Сайфиддин. Буюклар ҳалқаси: (Олтин силсила валийлари) / Масъул муҳаррир: А. Назар. – Тошкент: «Noshirlik yog`dusi», 2011. |
| 46 | 49 Бу тўғрида қаранг: Етти пир ва етти авлиё (адабий-бадиий, маърифий тўплам): мақолалар / Нашрга тўпловчи: Тошпўлат Аҳмад. – Бухоро: Бухоро вилоят босмахонаси, 2019. – 172 б. |
| 47 | 50 Иброҳим Ҳаққул. Хожа Ориф Моҳитобон. – Тошкент, 1996. |
| 48 | 51 Наврўзова Г. Н. Ориф Ревгарий / Г. Н. Наврўзова, Д. Ж. Акобирова. – Тошкент: Paradigma, 2018. – 56 б. |
| 49 | 52 Сайфуллоҳ, Сайфиддин. Етти пир. – Б. 86–98. |