24

Maqolada hazil, yumor va satiraning jamiyat ijtimoiy hayotidagi ahamiyati, kulgining estetik vazifasi va shaxsni tarbiyalashdagi roli Abdulla Qodiriyning hajviy asarlari misolida tahlil qilingan. Qodiriyning zamondoshlari va hozirgi davr adabiyotshunoslarning satira hamda yumor haqidagi ilmiynazariy mulohazalari, o‘zbek hajvchiligining chuqur ildizlari, taraqqiyot bosqichlari izohlangan. Hajvga tortilayotgan voqeahodisalar real hayotdan olingan bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga egaligi va uning hajviyotdagi o‘rni, ta’sir kuchi, jamiyatdagi kamchiliklarni fosh etishda bajaradigan vazifalari o‘rganilgan. O‘zbek adabiyotida kulgi va hajv asosida yaratilgan dastlabki asarlarni A. Qodiriyning ijodida uchratish mumkin, shuning uchun maqolaning obyekti sifatida adibning “Mehrobdan chayon”, “Kalvak mahzumning xotira daftaridan”, “Toshpo‘lat tajang nima deydi?” asarlari tanlangan. Yozuvchi hajviy asarlarida hayotdagi, odamlar tabiatidagi muayyan salbiy holatlarni sof mafkuraviy nuqtai nazardan biryoqlama qoralash, fosh etish yo‘lidan bormay, xarakter va hodisalar tasviriga xolisona yondashib, murakkabligi, ziddiyatlari bilan koʼrsatishga jazm etadi. “Mehrobdan chayon” romanidagi “Qiziqlar” bobida xalqona-bayramona kulgi Yevropa adabiyotidagi karnaval manzarasiga o‘xshab ketishi, jamiyatda uchraydigan nuqsonlarni aynan qiziqlar tomonidan hukmdorga kulgi orqali yetkazilishi asardan keltirilgan parchalar asosida muhokama qilingan. “Mushtum” jurnalining mazmun-mundarijasi, faqat hajviy maqolalar uchun mo‘ljallangani ilmiy izohlanib, aynan shu muammo tufayli G‘ozi Yunusov bilan munozara olib borgani, ya’ni jurnal keyingi yillarda siyosiy-mafkuraviy fikr minbariga aylangani hamda jurnalning xarakteriga zid ravishda chop etilayotgan biri-biridan jiddiy maqolalarda na badiiylik, na hajviylik belgilari mavjud emasligini Abdulla Qodiriy umuman qo‘llamasligi faktlar asosida dalillangan. Tadqiqot jarayonida germenevtik tahlil usulidan foydalanilgan. Maqolaning maqsadi kulgining hajviyоtdagi o‘rnini izohlashdan iborat

  • Ўқишлар сони 24
  • Нашр санаси 20-02-2024
  • Мақола тилиO'zbek
  • Саҳифалар сони190–205
Ўзбек

Maqolada hazil, yumor va satiraning jamiyat ijtimoiy hayotidagi ahamiyati, kulgining estetik vazifasi va shaxsni tarbiyalashdagi roli Abdulla Qodiriyning hajviy asarlari misolida tahlil qilingan. Qodiriyning zamondoshlari va hozirgi davr adabiyotshunoslarning satira hamda yumor haqidagi ilmiynazariy mulohazalari, o‘zbek hajvchiligining chuqur ildizlari, taraqqiyot bosqichlari izohlangan. Hajvga tortilayotgan voqeahodisalar real hayotdan olingan bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga egaligi va uning hajviyotdagi o‘rni, ta’sir kuchi, jamiyatdagi kamchiliklarni fosh etishda bajaradigan vazifalari o‘rganilgan. O‘zbek adabiyotida kulgi va hajv asosida yaratilgan dastlabki asarlarni A. Qodiriyning ijodida uchratish mumkin, shuning uchun maqolaning obyekti sifatida adibning “Mehrobdan chayon”, “Kalvak mahzumning xotira daftaridan”, “Toshpo‘lat tajang nima deydi?” asarlari tanlangan. Yozuvchi hajviy asarlarida hayotdagi, odamlar tabiatidagi muayyan salbiy holatlarni sof mafkuraviy nuqtai nazardan biryoqlama qoralash, fosh etish yo‘lidan bormay, xarakter va hodisalar tasviriga xolisona yondashib, murakkabligi, ziddiyatlari bilan koʼrsatishga jazm etadi. “Mehrobdan chayon” romanidagi “Qiziqlar” bobida xalqona-bayramona kulgi Yevropa adabiyotidagi karnaval manzarasiga o‘xshab ketishi, jamiyatda uchraydigan nuqsonlarni aynan qiziqlar tomonidan hukmdorga kulgi orqali yetkazilishi asardan keltirilgan parchalar asosida muhokama qilingan. “Mushtum” jurnalining mazmun-mundarijasi, faqat hajviy maqolalar uchun mo‘ljallangani ilmiy izohlanib, aynan shu muammo tufayli G‘ozi Yunusov bilan munozara olib borgani, ya’ni jurnal keyingi yillarda siyosiy-mafkuraviy fikr minbariga aylangani hamda jurnalning xarakteriga zid ravishda chop etilayotgan biri-biridan jiddiy maqolalarda na badiiylik, na hajviylik belgilari mavjud emasligini Abdulla Qodiriy umuman qo‘llamasligi faktlar asosida dalillangan. Tadqiqot jarayonida germenevtik tahlil usulidan foydalanilgan. Maqolaning maqsadi kulgining hajviyоtdagi o‘rnini izohlashdan iborat

English

The article analyzes the importance of humor and satire in social life, the aesthetic function of satire, and the role of satire in the moral development of individuals, using the humorous works of Abdulla Qodiriy as an example. Qodiriy's contemporaries and the modern literary critics' theoretical observations on satire and humor, the deep roots of Uzbek humor, and its stages of development are explained. The events and incidents depicted in humor are taken from real life, revealing their social significance, the role they play in humor, their impact, and their task of exposing shortcomings in society. The early works created based on satire and humor in Uzbek literature can be attributed to A. Qodiriy's creativity, so the works "Scorpion from the Altar", "From the memoirs of Kalvak Makhzum", "What does Toshpulat Tajang say?" were selected as the objects of the article. In his comedic works, the writer does not follow the path of one-sided condemnation and exposure of certain negative phenomena in life and human nature from a purely ideological point of view. In the chapter "Buffoons" in the novel «Scorpion from the Altar", the public and festive humor is akin to the carnival scene in European literature, and the discussion is based on excerpts from the work, where the shortcomings in society are directly addressed to the authorities through the humors of the very characters. The article explains that initially the content of the magazine "Mushtum" was intended only for humorous articles, however, a discussion took place on this issue with Gozi Yunusov, and "Mushtum" in subsequent years became a platform for expressing political and ideological opinions contrary to the nature of the magazine. Based on the facts, it is proved that Abdullah Kadiri did not support the lack of skill and humor in the magazine. The hermeneutic analysis method was used in the research process.

Русский

В статье на примере юмористических произведений Абдуллы Кадыри анализируется значение юмора, пародии и сатиры в социальной жизни общества, эстетическая функция и роль смеха в воспитании личности. Изложены научно-теоретические взгляды современников Кадыри и современных писателей на сатиру и юмор, рассматриваются корни узбекской комедии, этапы ее развития. Высмеиваемые события взяты из реальной жизни, изучены их социальная значимость и роль в сатире, их влияние и роль в обличении пороков общества. Первые произведения, созданные на основе смеха и юмора, в узбекской литературе можно встретить в творчестве А. Кадыри, поэтому объектом статьи являются его «Скорпион из алтаря», «Из воспоминаний Калвака Махзума», «Что говорит Тошпулат Таджанг?». В своих комических произведениях писатель не идет по пути одностороннего осуждения и разоблачения тех или иных негативных явлений в жизни и природе людей с чисто идеологической точки зрения. На основе главы «Шуты» (название в русском переводе. — Ред.) романа «Скорпион из алтаря» автор статьи делает вывод, что народно-праздничный смех сходен с карнавализацией в европейской литературе, что именно шутки, розыгрыши и смех сообщают правителю о недостатках общества. В статье на основе фактов объяснено, что изначально содержание журнала «Муштум» предназначалось только для шуточных статей, однако состоялась дискуссия по этому поводу с Гози Юнусовым, и «Муштум» в последующие годы стал трибуной для выражения политико-идеологических мнений вопреки характеру журнала. На основе фактов доказано, что Абдулла Кадыри не поддерживал отсутствие мастерства и юмора в журнале. В процессе исследования использовался метод герменевтического анализа. Цель статьи – объяснить место смеха в юморе.

Муаллифнинг исми Лавозими Ташкилот номи
1 TASHMUHAMEDOVA L.I. Filologiya fanlari nomzodi, dotsent, professor v.b. O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti
Ҳавола номи
1 Abdusamatov H. O‘zbek satirasi masalalari. — Toshkent: G‘. G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1968. — 90 b.
2 Бахтин М.М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура Средневековья и Ренессанса — Москва, 1990. — 543 c.
3 Belinskiy V. Adabiy orzular. — T., 1977. — 263 b.
4 G‘ulom G‘. Kulguchilik to‘g‘risida (“Mushtum”ning Farg‘onaga sayohati munosabati bilan)// Qizil O‘zbekiston, 1928 yil, 27-son. — URL: https://ziyouz.uz/matbuot/sovet-matbuoti/gafur-gulom-kulgichiliktogrisida-1928/?lng=lat
5 Normatov U. Qodiriy bog‘i. — T., 1995. — 64 b.
6 Oybek. Abdulla Qodiriyning ijodiy yo‘li. — T.: 1936. —132 b.
7 Cho‘lpon. Adabiyot nadur? — URL: https://chulpon.uz/adabiyotnadir/
8 Xurshid Do‘stmuhammad. Ozod iztirob quvonchlari. — Toshkent: Ma’naviyat, 2000. — 112 b. — URL: https://n.ziyouz.com/books/ publitsistika/Xurshid%20Do'stmuhammad.%20Ozod%20iztirob%20quv onchlari.pdf
9 Qahhor A. Kulgichilik bahslari.  Qizil O‘zbekiston, 1929-yil, 5- aprel.
10 Qarshiboev M. Bir bahs saboqlari.  Abdulla Qodiriyning badiiy dunyosi. —T., 1994. — 218-b.
11 Qodiriy A. Kichik asarlar. — T.: G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti. 1969. — 213 b.
12 Qodiriy A. O‘tkan kunlar. Mehrobdan chayon. — T.: G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1994. — 640 b.
13 Qo‘shjonov M. Abdulla Qahhor mahorati: Monografiya. — T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988. — 232b. — URL: https://n.ziyouz.com/books/adabiyotshunoslik/Matyoqub%20Qo'shjonov, %20Abdulla%20Qahhor%20mahorati.pdf
Кутилмоқда