Har qanday tilning yo‘qolishi insoniyat uchun tuzatib bo‘lmaydigan yo‘qotishdir. Aniq hajmi noma'lum bo‘lsa-da, dunyoning ko‘p joylarida tillar tezda yo‘q bo‘lib ketayotgani ilm dunyosiga ma'lum. Biroq bu haqiqatni isbotlash oson emas. Ba'zi ma'lumotlarga ko‘ra, 6000 ta tildan faqat 600 tasi xavfsizdir. Xo‘sh, bu xavfning oldini olish mumkinmi? Uni yo‘q bo‘lib ketishdan saqlab qolish mumkinmi? Tilshunoslik sohasiga ixtisoslashgan ko‘plab tadqiqotchilar xavfning sabablari va bu savollarga javob topish uchun nima qilish kerakligi haqida muhim maslahatlar beradi. Biroq tabiat qoidalaridan biri tug‘ilish va o‘lim faktidir. Bu haqiqat boshqa tirik mavjudotlarda bo‘lgani kabi tillarda ham mavjud, chunki tillar ham tirik. U tug‘iladi, o‘sadi, rivojlanadi, o‘zgaradi va o‘ladi. Tillarning o‘lish jarayonini o‘rganish uchun tillarning tug‘ilishi, manbalari va jarayonlariga nazar tashlash kerak. Tilshunoslarga ko‘ra, XXI asr oxiriga kelib dunyodagi tillarning kamida yarmi nobud bo‘ladi. Bu kamida 3000ta til deganidir. Biz bu maqolada Afg‘oniston O‘zbek turklari oldida turgan o‘tmishdagi va hozirgi xavflarni umuminsoniy va mintaqaviy omillar bilan ochib berishga harakat qildik.
The extinction of any language is an irreparable loss for humanity. According to some sources, only 600 of 6000 languages are safe. Many specialists in the field provide important decisions to prevent the extinction of the languages. According to linguists, at least half of the languages in the world will die at the end of the 21st century. The study attemts to reveal the past and present dangers facing the Uzbek Turkish of Afghanistan with universal and regional factors.
Har qanday tilning yo‘qolishi insoniyat uchun tuzatib bo‘lmaydigan yo‘qotishdir. Aniq hajmi noma'lum bo‘lsa-da, dunyoning ko‘p joylarida tillar tezda yo‘q bo‘lib ketayotgani ilm dunyosiga ma'lum. Biroq bu haqiqatni isbotlash oson emas. Ba'zi ma'lumotlarga ko‘ra, 6000 ta tildan faqat 600 tasi xavfsizdir. Xo‘sh, bu xavfning oldini olish mumkinmi? Uni yo‘q bo‘lib ketishdan saqlab qolish mumkinmi? Tilshunoslik sohasiga ixtisoslashgan ko‘plab tadqiqotchilar xavfning sabablari va bu savollarga javob topish uchun nima qilish kerakligi haqida muhim maslahatlar beradi. Biroq tabiat qoidalaridan biri tug‘ilish va o‘lim faktidir. Bu haqiqat boshqa tirik mavjudotlarda bo‘lgani kabi tillarda ham mavjud, chunki tillar ham tirik. U tug‘iladi, o‘sadi, rivojlanadi, o‘zgaradi va o‘ladi. Tillarning o‘lish jarayonini o‘rganish uchun tillarning tug‘ilishi, manbalari va jarayonlariga nazar tashlash kerak. Tilshunoslarga ko‘ra, XXI asr oxiriga kelib dunyodagi tillarning kamida yarmi nobud bo‘ladi. Bu kamida 3000ta til deganidir. Biz bu maqolada Afg‘oniston O‘zbek turklari oldida turgan o‘tmishdagi va hozirgi xavflarni umuminsoniy va mintaqaviy omillar bilan ochib berishga harakat qildik.
| № | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
|---|---|---|---|
| 1 | AKBAR N.. | Dotsent Turk tili va adabiyoti kafedrasi Xorijiy til va adabiyot fakulteti | Kobul Universiteti |
| № | Ҳавола номи |
|---|---|
| 1 | Aitchison J. Language Change: Progress or Decay? — Cambridge: Cambridge University Press. 2012. — 209 p. |
| 2 | Aksan D. Her Yönüyle Dil-Ana Çizgileriyle Dilbilim — Ankara: Türk Dil Kurumu. 2009. — 80 p. |
| 3 | Appel R. and Muysken P. Language Contact and Bilingualism — London: Edward Arnold Press. 1989. — 228 p. — URL: https://archive.org/details/languagecontactb0000appe |
| 4 | Crystal D. The Camrbidge Encyclopedia of Language — Cambridge: Published by Cambridge University Press. 1987. — 484 p. — URL: https://archive.org/details/cambridgeencycl000crys |
| 5 | Crystal D. Dillerin Katili. (Çev. Gökhan Cansız) — İstanbul: Profil Yayınları. 2015. — 92 p. |
| 6 | Garzon S. “The Process of Language Death in a Mayan Community in Southern Mexico”. Allan Taylor and Joshua Fishman, Mouten de Gruyter (eds.). // International Journal of Sociology of Language. — New York. 1992. — URL: https://www.semanticscholar.org/author/S.- Garzon/116074625 |
| 7 | Grinevald C. “Language Endangerment in South America: a programmatic approach”, in Lenore Grenoble and Lindsay Whaley (eds.), Endangerment Languages — Cambridge: Cambridge University Press. 1998. 137 p. |
| 8 | Ğubar G. M. Afganistan der Mesir-i Tarih — Kabil: Kabil Matbaası. 1967. — 67 p. |
| 9 | Hale Ken “On Endangered Languages and the Safeguard of Diversity”, in Endangered Languages, (ed) Ken Hale, MIT Press — Cambridge. 1994. — 21 p. |
| 10 | İbrahim M. İ. Trajik Afganistan — İstanbul: Tarih Düşünce Kitapları Yayını 2. Cilt. 2003. — 190 s. |
| 11 | Karabulut F. Dil Ölümü Süreceinde Kazak Türkçesinin Durumu — Manisa: Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2004. — S. 1–7. |
| 12 | Saray M. Afganistan ve Türkler — İsta nbul: Kitapevi Yayınları, I. Cilt. 1997. — 186 s. — URL: https://openlibrary.org/works/OL1020325W/Afganistan_ve_T%C3%B Crkler |
| 13 | Saray M. Afganistan ve Türkler — İsta nbul: Kitapevi Yayınları, 2. Cilt. 1997. — 298 s. |
| 14 | Trask R. L. Historical Linguistics — London: Arnold Press. 1996. — 324 p. |
| 15 | Wurm S. Language Death and Disappearance: Causes and Circumstances in Robert Robins and Eugenius Uhlenbeck (eds.), Endangered Languages — New York: Berg Press. 1991. — URL: https://philpapers.org/rec/SAWLDA |