Maqolada o‘tgan zamon — tarixiy xronosning bosh zamoni ekani, tarixiy zamonning ana shu realligini badiiy zamon realligiga ijodiy aylantirish, tarixiy romanlar epik zamonlari iyerarxiyasida, ayni paytda, ularning yaxlit murakkab tizimida badiiy o‘tgan zamon shaklining real tarix bilan muvofiqligini ta’minlashi tahlil qilingan. Badiiy hozirgi zamon tarixiy romanlar epik zamonlari illyuziyasining tayanch nuqtasi, yadrosi sanaladi: badiiy o‘tgan zamon ham, badiiy kelasi zamon ham badiiy hozirgi zamon “bag‘ri”da mavjud. Badiiy zamon tizimida badiiy kelasi zamonning nisbatan mavhumligi, qisman realligi, aksar ramziy-falsafiyligi, eng asosiysi — turli zamonlarning murakkab qorishmalaridan iborat epik zamonning vaqtdan tashqari timsolli azal-abad zamonligi tahlildagi tarixiy romanlar badiiy zamonlari barcha shakllarining epik kelasi zamonda mazmunan mavhumlik, ruhiy, qorishiq zamonli, aniq kelajakli yoxud kelajakdan tashqari va ramziy badiiy kelasi zamonlardan iborat “ochiq” yechim mundarijasida ijodiy yaxlitlashgan. Tarixiy romanlar epik zamoni tizimida tarixiy zamon — bosh kategoriya. U o‘z tarkibiga zamonning qolgan barcha kategoriyalarini “singdirib” yuborishi — janriy xususiyat. Tahlildagi tarixiy romanlar aniq tarixiy zamonlari nuqtayi nazaridan uch xil: a) tarixiy dalillaru tarixiy voqea-hodisalardan chekinilmagan tarixiy romanlar (“Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni”, “Ulug‘bek xazinasi”); b) badiiy to‘qima va umumlashmaga nisbatan kengroq o‘rin berilgan tarixiy roman (“Ko‘hna dunyo”); v) tarixiy dalillarning badiiy to‘qima uzviyligidan iborat tarixiy romanlar (tahlildagi barcha asarlar). Uchala xildagi tarixiy romanlar uchun janriy xos mushtaraklik — tipologiya shundaki, ularda tarixiy xronos bosh kategoriya maqomida xronologik zamon bilan deyarli bir xil bo‘ladi.
In the article, it is analyzed that past time is the main time of historical chronos, creative transformation of this reality of historical time into the reality of artistic time, in the hierarchy of epic times of historical novels, and at the same time, in their integrated complex system, the form of artistic past time is compatible with real history. The artistic present is the core of the illusion of the epic times of historical novels: both the artistic past and the artistic future exist in the “bosom” of the artistic present. In the system of artistic time, the artistic future is relatively abstract, partially realistic, mostly symbolic-philosophical, the most important thing is the epic time, which is a complex mixture of different times. It is creatively integrated in the content of an “open” solution consisting of mixed tenses, concrete future or non-future and symbolic artistic future tenses. Historical time is the main category in the epic time system of historical novels. The fact that it “absorbs” all other categories of the time into its composition is a genre feature. Historical novels in the analysis are of three types from the point of view of their specific historical times: a) historical novels whose historical evidence does not depart from historical events (“Starry Nights”, “Passage of Generations”, “Treasure of Ulugbek”); b) historical novel (“The Old World”), which is given a wider place in relation to artistic texture and generalization; v) historical novels (all works in the analysis) consisting of an artistic texture of historical evidence. Genre-specific typology for all three types of historical novels is that historical chronos is almost the same as chronological time as the main category.
Maqolada o‘tgan zamon — tarixiy xronosning bosh zamoni ekani, tarixiy zamonning ana shu realligini badiiy zamon realligiga ijodiy aylantirish, tarixiy romanlar epik zamonlari iyerarxiyasida, ayni paytda, ularning yaxlit murakkab tizimida badiiy o‘tgan zamon shaklining real tarix bilan muvofiqligini ta’minlashi tahlil qilingan. Badiiy hozirgi zamon tarixiy romanlar epik zamonlari illyuziyasining tayanch nuqtasi, yadrosi sanaladi: badiiy o‘tgan zamon ham, badiiy kelasi zamon ham badiiy hozirgi zamon “bag‘ri”da mavjud. Badiiy zamon tizimida badiiy kelasi zamonning nisbatan mavhumligi, qisman realligi, aksar ramziy-falsafiyligi, eng asosiysi — turli zamonlarning murakkab qorishmalaridan iborat epik zamonning vaqtdan tashqari timsolli azal-abad zamonligi tahlildagi tarixiy romanlar badiiy zamonlari barcha shakllarining epik kelasi zamonda mazmunan mavhumlik, ruhiy, qorishiq zamonli, aniq kelajakli yoxud kelajakdan tashqari va ramziy badiiy kelasi zamonlardan iborat “ochiq” yechim mundarijasida ijodiy yaxlitlashgan. Tarixiy romanlar epik zamoni tizimida tarixiy zamon — bosh kategoriya. U o‘z tarkibiga zamonning qolgan barcha kategoriyalarini “singdirib” yuborishi — janriy xususiyat. Tahlildagi tarixiy romanlar aniq tarixiy zamonlari nuqtayi nazaridan uch xil: a) tarixiy dalillaru tarixiy voqea-hodisalardan chekinilmagan tarixiy romanlar (“Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni”, “Ulug‘bek xazinasi”); b) badiiy to‘qima va umumlashmaga nisbatan kengroq o‘rin berilgan tarixiy roman (“Ko‘hna dunyo”); v) tarixiy dalillarning badiiy to‘qima uzviyligidan iborat tarixiy romanlar (tahlildagi barcha asarlar). Uchala xildagi tarixiy romanlar uchun janriy xos mushtaraklik — tipologiya shundaki, ularda tarixiy xronos bosh kategoriya maqomida xronologik zamon bilan deyarli bir xil bo‘ladi.
В статье анализируется вопрос о том, что прошедшее время занимает центральное место в историческом хроносе, а также в процессе творческого преобразования реальности исторического времени в художественное. В иерархии эпических времен исторических романов форма художественного прошлого соотносится с реальной историей. Художественное настоящее считается исходной точкой, ядром иллюзий эпического времени исторических романов: и художественное прошлое, и художественное будущее существуют в «лоне» художественного настоящего. В системе художественного времени художественное будущее относительно абстрактно, частично реалистично, преимущественно символически-философское. Эпическое время, представляющее собой сложную смесь различных временных рамок, творчески интегрировано в содержание «открытого» решения. Это решение состоит из смешанных времен, конкретных будущих или небудущих, а также символических художественных будущих времен. В эпической временной системе исторических романов историческое время является основной категорией. Эта категория объединяет в себе все остальные временные периоды, что составляет их жанровую особенность. С этой точки зрения в статье исторические романы делятся на три типа: а) исторические романы, исторические свидетельства которых не оторваны от исторических событий («Звездные ночи», «Переход поколений», «Сокровища Улугбека»); б) исторический роман («Старый свет»), которому отведено более широкое место по отношению к художественной фактуре и обобщению; в) исторические романы (все произведения анализа), состоящие из художественной ткани исторических свидетельств. Жанровая типология всех трех типов исторических романов заключается в том, что в них исторический хронос почти совпадает с хронологическим временем как основной категорией.
№ | Author name | position | Name of organisation |
---|---|---|---|
1 | TORAYEVA B.B. | Dotsent, filologiya fanlari doktori | Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti |
№ | Name of reference |
---|---|
1 | Ахмедов Б. ва бошқ. Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида. Рисола. — Тошкент: Ўқитувчи, 1996. — 285 б. |
2 | Годен Р. Гулбадан. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг қизи малика Гулбадан шахсига чизгилар. — Тошкент: Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти, 2007. — 176 б. |
3 | Жўрақулов У. Алишер Навоий “Хамса”сида хронотоп поэтикаси. Монография. — Тошкент: Turon-iqbol, 2017. — 260 б. |
4 | Жўрақулов У. Алишер Навоий “Хамса”сида хронотоп поэтикаси: Филол. фан. док. ...дисс., 2017. — 28 б. |
5 | Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. — Тошкент: Юлдузча, 1989. — 368 б. |
6 | Йўлдошев Б. Ёзувчининг адабий-танқидчилик бобидаги маҳорати хусусида //Филология масалалари, — 2018. — №1. — Б. 10. |
7 | Муҳаммад Ҳайдар Мирзо. Тарихи Рашидий. — Тошкент: Sharq, 2010. — 720 б. |
8 | Норматов У. Тарих ҳақиқатига садоқат. Сўзбоши. Қодиров П. Ҳумоюн ва Акбар (Авлодлар довони): Тарихий роман. — Тошкент: Шарқ. 2018. — 4 б. |
9 | Парандовский Я. Сўз кимёси. /Жаҳон адиблари адабиёт ҳақида. (Озод Шарафиддинов таржималари). Тўплаб нашрга тайёрловчилар: Шарафутдинова М., Тўйчиева Ш. — Тошкент: Маънавият, 2010. — 225 б. |
10 | Пирматова М. Ўзбек тақвим фольклори: Филол.фан.ном. ...дисс. — Т., 2008. — 154 б. |
11 | Содиқ С. Тарихий-полифоник роман. Ўзбек адабий танқиди:(антология)/ тузувчи ва нашрга тайёрловчи Б.Каримов. — Т.: Turon-iqbol, 2011. — 216 б. |
12 | Умуров Ҳ., Носиров А. “Юлдузли тунлар” ва адабий танқид. Самарқанд, 2000. — 58 б. |
13 | Эрскин У. Бобур Ҳиндистонда. — Т.: Чўлпон, 1995. — 112 б. |
14 | Қодиров П. Изланиш қувончи ва ташвишлари //Шарқ юлдузи, — 1980. — №2. — Б. 216–224. |
15 | Қодиров П. Тил, тарих, муҳаббат// Ёшлик. — 1989. — № 5. — Б. 2–14. |
16 | Қўйлиева Г. Ўзбек насрида трилогия. Монография. — Тошкент: Tamaddun, 2016. — 192 б. |
17 | Ҳакимов М. Туркистон халқлари қўллаган тақвимлар. http://www.e-tarix.uz/jahon-tarixi, |
18 | Qodirov P. Yulduzli tunlar. — T.: O‘zbekiston nashriyoti, 1988. — 464 b. |
19 | Qodirov P. Humoyun va Akbar (Avlodlar dovoni). Tarixiy roman. — T.: Sharq nashriyot-matbaa konsernining Bosh tahririyati, 1997. — 608 b. |
20 | Yoqubov O. Ulug‘bek xazinasi. — T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994. — 336 b. |
21 | Yoqubov O. Ko‘hna dunyo. Uch jildlik. Birinchi jild. — T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1986. — 512 b. |