15

Хуросоннинг Балх ва Рай шаҳарлари орқали ҳанафий таълимоти Мовароуннаҳрда ҳам ёйилиб, Хуросон шаҳарларидагидек жадаллик билан ривожланиб борган. Абу Ҳанифанинг Абу Муқотил Ҳафс ибн Салм (Суҳайл) Фаззорий Самарқандий, Наср ибн Абу Абдилмалик Атоқий, Шариқ ибн Абу Муқотил, Маъруф ибн Ҳасан, Юнус ибн Сабиҳ, Исҳоқ ибн Иброҳим Ҳанзалий каби шогирдларининг сайъ-ҳаракатлари туфайли бу ердаги шаҳарлар, айниқса, Самарқанд ва Бухоро ҳанафий таълимотининг кенг ривожланишидаги марказларга айланган. Абу Ҳанифанинг шогирдлари бошлаб берган таълим жараёнлари ва қозилик вазифалари Самарқандда узоқ йиллар давом этди. 150/767 ва 300/912 йиллар орасидаги бир ярим асрлик даврда бу ерда муҳим жараёнлар содир бўлди ва натижада ўлкада “Самарқанд мактаби” каби мактаблар вужудга келди. Айниқса, аббосийларнинг давлат сиёсати сифатида қувватланган ҳанафийлик таълимоти олимларига турли шаҳарлардаги каби Самарқандда ҳам қозилик лавозимлари берилди. Бу жараёнлар Самарқандда ҳанафийликнинг кенг ёйилишига омил бўлди. Жузжония мактаби вакили Абу Мансур Мотуридий яшаган даврга келиб (IX асрнинг охири – X асрнинг биринчи ярми) Мовароуннаҳрда тўғри йўлдан адашган турли гуруҳ ва фирқалар кўпайиб, уларнинг аксарияти имон-эътиқод масалалари бўйича баҳсу мунозаралар туфайли вужудга келган эди. Мана шундай мураккаб шароитда аллома Абу Мансур Мотуридий уларнинг нотўғри фикрларига асосли раддиялар берди. У ҳанафий мазҳаби асосчиси Абу Ҳанифанинг (699–767) таълимотига суянган ҳолда ўзига хос калом мактабини яратди. У асос солган мотуридийлик таълимоти кейинчалик Самарқанд калом мактаби доирасидан чиқиб, бутун ислом оламига тарқалиб, суннийликдаги икки йирик мактабнинг бири (бошқаси – ашъария) сифатида танилди.

  • Read count 15
  • Date of publication 10-03-2025
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages72-82
Ўзбек

Хуросоннинг Балх ва Рай шаҳарлари орқали ҳанафий таълимоти Мовароуннаҳрда ҳам ёйилиб, Хуросон шаҳарларидагидек жадаллик билан ривожланиб борган. Абу Ҳанифанинг Абу Муқотил Ҳафс ибн Салм (Суҳайл) Фаззорий Самарқандий, Наср ибн Абу Абдилмалик Атоқий, Шариқ ибн Абу Муқотил, Маъруф ибн Ҳасан, Юнус ибн Сабиҳ, Исҳоқ ибн Иброҳим Ҳанзалий каби шогирдларининг сайъ-ҳаракатлари туфайли бу ердаги шаҳарлар, айниқса, Самарқанд ва Бухоро ҳанафий таълимотининг кенг ривожланишидаги марказларга айланган. Абу Ҳанифанинг шогирдлари бошлаб берган таълим жараёнлари ва қозилик вазифалари Самарқандда узоқ йиллар давом этди. 150/767 ва 300/912 йиллар орасидаги бир ярим асрлик даврда бу ерда муҳим жараёнлар содир бўлди ва натижада ўлкада “Самарқанд мактаби” каби мактаблар вужудга келди. Айниқса, аббосийларнинг давлат сиёсати сифатида қувватланган ҳанафийлик таълимоти олимларига турли шаҳарлардаги каби Самарқандда ҳам қозилик лавозимлари берилди. Бу жараёнлар Самарқандда ҳанафийликнинг кенг ёйилишига омил бўлди. Жузжония мактаби вакили Абу Мансур Мотуридий яшаган даврга келиб (IX асрнинг охири – X асрнинг биринчи ярми) Мовароуннаҳрда тўғри йўлдан адашган турли гуруҳ ва фирқалар кўпайиб, уларнинг аксарияти имон-эътиқод масалалари бўйича баҳсу мунозаралар туфайли вужудга келган эди. Мана шундай мураккаб шароитда аллома Абу Мансур Мотуридий уларнинг нотўғри фикрларига асосли раддиялар берди. У ҳанафий мазҳаби асосчиси Абу Ҳанифанинг (699–767) таълимотига суянган ҳолда ўзига хос калом мактабини яратди. У асос солган мотуридийлик таълимоти кейинчалик Самарқанд калом мактаби доирасидан чиқиб, бутун ислом оламига тарқалиб, суннийликдаги икки йирик мактабнинг бири (бошқаси – ашъария) сифатида танилди.

№ Name of reference
1 Абдуллоҳ Абдулҳамид Саъд. (2007). Ўрта Осиё олимлари қомуси. Тошкент: Имом Бухорий республика илмий-маърифий маркази нашриёти.
2 Абу Мансур Мотуридий. (2019). Китоб ат-Тавҳид. Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия нашриёти.
3 Абу Шакур Солимий Кеший. (1908). ат-Тамҳид фи байон ат-тавҳид. Самарқанд: Демуруф.
4 Абдулҳай Лакнавий. (1902). ал-Фавоид ал-баҳийа фи тарожим ал-ҳанафийа маъа ат-Таълиқот ас-санийа. Қозон.
5 Абдулҳаким Шаръий Жўзжоний. (2002). Ислом ҳуқуқшунослиги. Ҳанафий мазҳаби ва Ўрта Осиё фақиҳлари. Тошкент: “Тошкент ислом университети” нашриёти.
6 Алимов У. (2008). IX–XI асрларда Самарқандда калом илмининг ривожланиши. Тошкент: “Movarounnahr” нашриёти.
7 Аминов Ҳ., Примов С. (2017). Ҳанафий фиқҳи тарихи, манбалари ва истилоҳлари (Фиқҳ фанидан ўқув қўлланма). Тошкент: Movarounnahr.
8 Ақоид китоби: Имоми Аъзам раҳматуллоҳи алайҳнинг “Фиқҳул-акбар” китобига шарҳ (2019). / Таржимон ва шарҳ муаллифи: Позилов Нодирбек Набижон ўғли. Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи.
9 Ақоид матнлари. (2006). Матнлар: ал-Фиқҳул-акбар (Имоми Аъзам), ал-Ақоидут-таҳовия (Имом Таҳовий), Ақоиди Насафия (Нажмуддин Насафий), Бадъул-амолий (Али ибн Усмон Ўший) / Нашрга тайёрловчи ва таржимон: Шайх Абдулазиз Мансур. Тошкент: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси.
10 Буюк юрт алломалари (2016). / тузувчи ва нашрга тайёрловчи: У.Уватов. Тошкент: “O’zbekiston” нашриёти.
11 Зиёдов Ш. (2009) Абу Мансур Мотуридий ва унинг “Китоб ат-Таъвилот” асари. Тошкент: “Фан” нашриёти.
12 Зиёдов Ш., Даминов И., Ибодуллаев Т., Муҳаммадиев О. (2020). Мовароуннаҳрда мотуридия калом илми мактаби. Самарқанд: “Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази” нашриёти.
13 Зиёдов Ш., Қориев О., Бекмирзаев И. (2012). Мовароуннаҳр ислом илмлари ривожида ҳанафий таълимоти. Тошкент: Fan va texnologiya.
14 Маҳмуд ибн Сулаймон Кафавий. (2019). Катоиб аълом ал-ахёр мин фуқаҳо мазҳаб ан-Нўъмон ал-мухтор. 2 жилд. Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмия.
15 Оқилов С. (2017). Абу Мансур Мотуридий илмий мероси ва мотуридия таълимоти. Тошкент: “Hilol-nashr” нашриёти.
16 Рудольф У. (1999). Ал-Матуриди и суннитская теология в Самарканде. Алматы: Фонд “XXI век”.
17 Саъдуддин Тафтазоний. (2009). Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия. Карочи: Мактаба ал-Бушро.
18 Сўфи Оллоёр. (2018). “Саботул ожизин” шарҳи. Равойиҳур райҳон / Нашрга тайёрловчи: Рашид Зоҳид. Тошкент: “Sharq” нашриёти.
19 Тошкупризода. (1975). Аш-Шақоиқ ан-нўъмония фи уламо ад-давлат ал-усмония. Байрут: Дор ал-китоб ал-арабий.
20 Уватов У. (2000). Имом ал-Мотуридий ва унинг таълимоти. – Тошкент: “Фан” нашриёти.
Waiting