Ma’lumki, insоn o‘zini o‘rab turgan bоrliqqa nisbatan qarashini asоsan qarama-qarshi munоsabatlar оrqali shakllantiradi. Borliqdagi ziddiyatlarning inson tafakkuridagi aksini til orqali ifodalash masalasi lingvistika, semiotika va falsafa nuqtayi nazaridan fundamental hodisa hisoblanadi. Biroq sintaktik antonimlarda zid munosabatlarning voqelanishi masalasi jahon tilshunosligida F. de Sossyur, R. Yakobson, N. Xomskiy, J. Lakoff va M. Djonson, L. Levi-Strosslar, rus tilshunosligida esa V. V. Vinogradov, Y. Stepanov, A. N. Juravlyov kabi tadqiqotchilarning ishlarida faqat qisman tilga olingan, ammo maxsus tadqiqot obyekti sifatida chuqur o‘rganilmagan. Shu bois ushbu masalani lingvokognitiv aspektda — antroposentrik paradigmada atroflicha tahlil qilish tilshunoslikning dolzarb lmiy vazifalardan biri sanaladi. Qarama-qarshilik va zidlik hodisalari inson tafakkurining eng muhim mantiqiy asoslaridan biri sanaladi. Shu sababli til va tafakkur birligida antonimiya hodisasi nafaqat leksik, balki sintaktik sathda ham alohida o‘ringa ega. Sintaktik antonimlar grammatik konstruksiyalar o‘rtasidagi qarama-qarshi munosabatlarni ifodalash orqali borliqdagi zidliklarni til tizimida aks ettiradi hamda muloqot jarayonida nutqiy samaradorlikni ta’minlaydi. Umuman olganda, maqolada borliqdagi ziddiyatli munosabatlarning tilda ifodalanishi, xususan, sintaktik antonimlar orqali voqelanishida inson bilimlarining roli masalasi lingvokognitiv aspektda atroflicha tahlil qilinadi. Unda inson bilimlarining o‘rni keng yoritilib, sintaktik antonimlarning shakllanishi va qo‘llanishi kognitiv jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligi alohida ta’kidlanadi. Jumladan, inson olamni idrok etar ekan, unda mavjud qarama-qarshi hodisalarni mantiqiy kategoriyalar sifatida umumlashtiradi va til vositasida ifodalaydi. Bu jarayonda sintaktik antonimlar kommunikativ ehtiyojni ta’minlash, zidliklarni aniq va lo‘nda shaklda yetkazish, shuningdek, fikrni kuchaytirish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Shuningdek, sintaktik antonimlarning nutqiy faoliyatda tutgan o‘rni, ularning turli yosh va ijtimoiy guruhlar nutqida namoyon bo‘lish xususiyatlari, zamonaviy kommunikatsiya jarayonida zidliklarni ifodalashdagi imkoniyatlari ham tahlil qilinadi.
The problem of how contradictions in reality are reflected in human cognition and expressed in language is considered a fundamental issue in linguistics, semiotics, and philosophy. However, the realization of oppositional relations in syntactic antonyms has only been partially addressed in the works of scholars such as Ferdinand de Saussure, R.Jakobson, N. Chomsky, G. Lakoff and M. Johnson, and C. Levi-Strauss, while in Russian linguistics it was briefly noted by V. V. Vinogradov, Y. Stepanov, and A. N. Juravlyov, without becoming a separate object of research. Therefore, analyzing this phenomenon from a linguo-cognitive perspective remains a pressing scientific task. The article explores the manifestation of contradictory relations in language, particularly through syntactic antonyms, within a linguo-cognitive framework. Opposition and contradiction are recognized as essential logical foundations of human thought, and antonymy, accordingly, holds significance not only at the lexical but also at the syntactic level. Syntactic antonyms reflect oppositional relations between grammatical constructions, representing contradictions in the linguistic system and enhancing communicative effectiveness. Special attention is given to the role of human cognition, emphasizing that the formation and use of syntactic antonyms are closely tied to cognitive processes. As individuals perceive the world, they generalize oppositional phenomena as logical categories and express them through language. In this process, syntactic antonyms serve communicative needs by delivering contradictions concisely and effectively, while also functioning as a means of emphasis. The article also examines the communicative functions of contradictory and contrary oppositions in syntactic structures, their role in discourse practices, and their realization across different social and stylistic contexts. The conclusion establishes that syntactic antonyms are one of the most important linguistic devices for representing contradictions in reality, organizing knowledge, developing logical reasoning, and enriching communication. The findings of this study provide both theoretical and practical value for further linguo-cognitive research.
Ma’lumki, insоn o‘zini o‘rab turgan bоrliqqa nisbatan qarashini asоsan qarama-qarshi munоsabatlar оrqali shakllantiradi. Borliqdagi ziddiyatlarning inson tafakkuridagi aksini til orqali ifodalash masalasi lingvistika, semiotika va falsafa nuqtayi nazaridan fundamental hodisa hisoblanadi. Biroq sintaktik antonimlarda zid munosabatlarning voqelanishi masalasi jahon tilshunosligida F. de Sossyur, R. Yakobson, N. Xomskiy, J. Lakoff va M. Djonson, L. Levi-Strosslar, rus tilshunosligida esa V. V. Vinogradov, Y. Stepanov, A. N. Juravlyov kabi tadqiqotchilarning ishlarida faqat qisman tilga olingan, ammo maxsus tadqiqot obyekti sifatida chuqur o‘rganilmagan. Shu bois ushbu masalani lingvokognitiv aspektda — antroposentrik paradigmada atroflicha tahlil qilish tilshunoslikning dolzarb lmiy vazifalardan biri sanaladi. Qarama-qarshilik va zidlik hodisalari inson tafakkurining eng muhim mantiqiy asoslaridan biri sanaladi. Shu sababli til va tafakkur birligida antonimiya hodisasi nafaqat leksik, balki sintaktik sathda ham alohida o‘ringa ega. Sintaktik antonimlar grammatik konstruksiyalar o‘rtasidagi qarama-qarshi munosabatlarni ifodalash orqali borliqdagi zidliklarni til tizimida aks ettiradi hamda muloqot jarayonida nutqiy samaradorlikni ta’minlaydi. Umuman olganda, maqolada borliqdagi ziddiyatli munosabatlarning tilda ifodalanishi, xususan, sintaktik antonimlar orqali voqelanishida inson bilimlarining roli masalasi lingvokognitiv aspektda atroflicha tahlil qilinadi. Unda inson bilimlarining o‘rni keng yoritilib, sintaktik antonimlarning shakllanishi va qo‘llanishi kognitiv jarayonlar bilan uzviy bog‘liqligi alohida ta’kidlanadi. Jumladan, inson olamni idrok etar ekan, unda mavjud qarama-qarshi hodisalarni mantiqiy kategoriyalar sifatida umumlashtiradi va til vositasida ifodalaydi. Bu jarayonda sintaktik antonimlar kommunikativ ehtiyojni ta’minlash, zidliklarni aniq va lo‘nda shaklda yetkazish, shuningdek, fikrni kuchaytirish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Shuningdek, sintaktik antonimlarning nutqiy faoliyatda tutgan o‘rni, ularning turli yosh va ijtimoiy guruhlar nutqida namoyon bo‘lish xususiyatlari, zamonaviy kommunikatsiya jarayonida zidliklarni ifodalashdagi imkoniyatlari ham tahlil qilinadi.
Известно, что человек формирует своё отношение к окружающей действительности в основном через противоположные отношения. Проблема выражения в языке отражения противоречий, существующих в действительности и проявляющихся в человеческом мышлении, рассматривается как фундаментальное явление с точки зрения лингвистики, семиотики и философии. Однако вопрос реализации противоположных отношений в синтаксических антонимах лишь частично затрагивался в трудах таких зарубежных лингвистов, как Ф. де Соссюр, Р. Якобсон, Н. Хомский, Дж. Лакофф и М. Джонсон, К. Леви-Стросс, а также в русской лингвистике В. В. Виноградовым, Ю.С. Степановым, А. Н. Журавлёвым и другими исследователями, но не был предметом специального изучения. Поэтому всесторонний анализ данной проблемы в лингвокогнитивном аспекте в рамках антропоцентрической парадигмы является одной из актуальных научных задач современной лингвистики. Явления противоположности и противоречия являются одними из важнейших логических основ человеческого мышления. Поэтому в единстве языка и мышления явление антонимии занимает особое место не только на лексическом, но и на синтаксическом уровне. Синтаксические антонимы, выражая противоположные отношения между грамматическими конструкциями, отражают противоречия, существующие в действительности, в языковой системе, и обеспечивают речевую эффективность в процессе коммуникации. В целом в статье всесторонне анализируется проблема выражения противоречивых отношений, существующих в действительности, в языке, в частности их реализации через синтаксические антонимы в лингвокогнитивном аспекте. В статье подробно раскрывается роль человеческих знаний, подчёркивается тесная взаимосвязь формирования и употребления синтаксических антонимов с когнитивными процессами. В частности, человек, воспринимая окружающий мир, обобщает существующие в нём противоположные явления как логические категории и выражает их посредством языка. В этом процессе синтаксические антонимы выступают средством обеспечения коммуникативной потребности, точной и лаконичной передачи противоречий, а также усиления выразительности мысли. Кроме того, анализируется роль синтаксических антонимов в речевой деятельности, особенности их проявления в речи представителей различных возрастных и социальных групп, а также их возможности в выражении противоречий в современном коммуникативном процессе.
| № | Author name | position | Name of organisation |
|---|---|---|---|
| 1 | SAYIDIRAXIMOVA N.S. | Filologiya fanlari nomzodi, dotsent O‘zbek va xorijiy tillar kafedrasi | O‘zbekiston xalqaro islomshunoslik akademiyasi |
| № | Name of reference |
|---|---|
| 1 | Вежбицкая А. Семантические универсалии и описание языков. — М.: Языки славянской культуры, 1999. — 783 с. |
| 2 | Виноградов В. В. Русский язык. Грамматическое учение о слове. — М.: Высшая школа, 1972. — 613 с. |
| 3 | Гегель Г. В. Феноменология духа. — М.: Мысль, 1959. — 488 с. |
| 4 | Журавлёв А. Н. Противоположность в языке и мышлении. — М.: Языки славянских культур, 2001. — 356 с. |
| 5 | Хомский Н. Язык и мышление. — М.: Прогресс, 1972. — 125 с. |
| 6 | Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живём. — М.: Лингвистическая книга, 2004. — 256 с. |
| 7 | Леви-Строс К. Структурная антропология. — М.: Наука, 1983. — 399 с. |
| 8 | Lutfullayeva D. E., Sayidiraximova N. S. O‘zbek tilida sintaktik antonimlarni belgilash mezonlari // AndDU xabarlari. — Andijon, 2015. — № 2. — B. 65–68. |
| 9 | Sayidiraximova N. S. Sintaktik sinonim va antonimlarni kognitiv aspektda tadqiq etishning nazariy asoslari. Monografiya. — Toshkent: ZamonPoligraf, 2025. — 192 b. |
| 10 | Sayidiraximova N. S. Lisoniy ziddiyat va uning antonimo-sinonimik munosabatlardagi leksemalarda aks etishi // “Ta’limda ‘Ustoz-shogird’ tizimi — sifat va samaradorlik kafolati” mavzusidagi Respublika miqyosidagi onlayn ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. — Navoiy, 2020. — B. 295–298. |
| 11 | Sayidiraximova N. S. O‘zbek tilida antonimo-sinonimik munosabatlar (“Hibatul Haqoyiq” asari leksikasi misolida) // NamDU xabarlari. — Namangan, 2019. — № 11. — B. 22–23. |
| 12 | Sayidiraximova N. S. Semantic classification of the syntax antonyms of Uzbek language // International Scientific Journal “Theoretical & Applied Science”. — Philadelphia, 2020. — Issue 4, Vol. 84. — P. 670–673. |
| 13 | Соссюр Ф. Курс общей лингвистики. — М.: Прогресс, 1977. — 432 с. |
| 14 | Степанов Ю. Константы. Словарь русской культуры. — М.: Школа «Языки русской культуры», 1997. — 824 с. |
| 15 | Философский словарь / Под ред. М. М. Розенталя. — М.: Издательство политической литературы, 1975. — 496 с. |