Tadqiqotda ism, unvon va laqablarning etimologik kelib chiqishi, ularning tilning lug‘at fondidan o‘rin olishi hamda leksikografik manbalarda qayd etilishi ustida so‘z yuritiladi. Xususiyatiga ko‘ra, ism, unvon va laqablarning ma’nosi kengayibtorayib boradi hamda qo‘llanish jarayonida boyib borishi kuzatiladi. Hatto til qo‘llanishida mustahkamlangan ayrim laqablar zamonlar osha saqlanib qoladi: Sulton Boyazid Yildirim, Sulton Yavuz Selim, Sohibqiron Jahongir Amir Temur Ko‘ragon kabi. Tillarda qo‘llanilayotgan ism, unvon va laqablarning o‘rganilishi dolzarbligining sababi — xalqning ichki xususiyatlarini ochishga xizmat qilishi va madaniy xarakterini belgilashidadir. Eng avvalo, farzandga ism qo‘yishda oila madaniyati va ijtimoiy o‘rni namoyon bo‘ladi. Keyinchalik esa inson egallagan kasbiga va jamiyatdagi mavqeiga ko‘ra unvonga ega bo‘ladi. Nihoyat, xarakteri, xulq-atvori, xatti-harakati, faoliyati va tashqi ko‘rinishiga ko‘ra laqab oladi. Laqablarning ba’zilari doimiy, ya’ni qoluvchan bo‘lsa, ba’zilari o‘zgaruvchan va unutilib ketuvchi bo‘ladi. Doimiy laqablar leksikografik manbalarda qayd etiladi, o‘zgaruvchanlari esa xalq og‘zaki nutqida yashab, vaqt o‘tishi bilan unutiladi. Har ikki tildagi ism, unvon va laqablarda kuzatilgan muhim jihatlardan biri — ularning etimologik kelib chiqishi bir xil bo‘lib, asosan arab tilidan o‘zlashgan so‘zlardir. Tuzilishiga ko‘ra, ular sodda, yasama va qo‘shma so‘zlardan tashkil topgan; funksiyasiga ko‘ra esa, turlicha turlarga bo‘linadi. Ma’nosiga ko‘ra, bir nechta funksiyani bajarishiga qaramasdan, ular ikki turga ajraladi: a) ijobiy; b) salbiy ma’noda ishlatiladiganlar. Tadqiqotda qayd etilgan yana bir muhim jihat — ism, unvon va laqablar orasidagi o‘zaro bog‘lanishdir. Bu bog‘lanish, unvon va laqablarning atoqli ismga aylanishi va faol qo‘llanishi bilan belgilanadi. Masalan, turk tilida Yıldırım, Yavuz; o‘zbek tilida esa Jahongir, Amir, Sulton kabi misollar keltiriladi.
This comparative study of names, titles and epithets in Turkish and Uzbek is an onomastic aspect of lexicology and is highly engaging. The article explores social similarities and differences through a comparative analysis of names, titles, and epithets in two Turkic languages belonging to the same family group. This study examines the etymological origins of names, titles, and epithets, their place within the language's vocabulary, and their records in lexicographic sources. It is observed that the meanings of names, titles, and epithets expand and contract, while their usage enriches, depending on their characteristics. Even epithets that gained strength in linguistic usage were preserved over time: Sultan Yıldırım Bayezid, Sultan Yavuz Selim, Sahibkıran Cihangir, Emir Timur Koragon. An important aspect of examining names, titles, and nicknames in languages is that they help determine a nation's internal characteristics, character, and cultural context. This is first recognized in the naming of a child, based on the family's cultural and social standing. Then, in career choice and social standing, the title is awarded. Finally, nicknames are determined based on character, behavior, activities, and appearance. Some nicknames endure, while others can change or be forgotten. Permanent nicknames are found in lexicographic sources. Nicknames that change or are forgotten over time may survive only in public discourse before being forgotten entirely. While it consists of simple, derived, and compound words according to its structure, it also varies according to its function. While it is used in several different functions depending on its meaning, it generally has two meanings: a) positive, b) negative. Another important issue observed in the research that should be taken into consideration is the connection between names, titles and nicknames related to the transformation of a title or nickname into a popular name and its active use: In Turkish — Yıldırım, Yavuz; in Uzbek — Cihangir, Amir, Sulton, etc. In addition, proverbs and idioms from folk literature were highlighted through titles and nicknames in Turkish and Uzbek, and comparative studies were also included.
Tadqiqotda ism, unvon va laqablarning etimologik kelib chiqishi, ularning tilning lug‘at fondidan o‘rin olishi hamda leksikografik manbalarda qayd etilishi ustida so‘z yuritiladi. Xususiyatiga ko‘ra, ism, unvon va laqablarning ma’nosi kengayibtorayib boradi hamda qo‘llanish jarayonida boyib borishi kuzatiladi. Hatto til qo‘llanishida mustahkamlangan ayrim laqablar zamonlar osha saqlanib qoladi: Sulton Boyazid Yildirim, Sulton Yavuz Selim, Sohibqiron Jahongir Amir Temur Ko‘ragon kabi. Tillarda qo‘llanilayotgan ism, unvon va laqablarning o‘rganilishi dolzarbligining sababi — xalqning ichki xususiyatlarini ochishga xizmat qilishi va madaniy xarakterini belgilashidadir. Eng avvalo, farzandga ism qo‘yishda oila madaniyati va ijtimoiy o‘rni namoyon bo‘ladi. Keyinchalik esa inson egallagan kasbiga va jamiyatdagi mavqeiga ko‘ra unvonga ega bo‘ladi. Nihoyat, xarakteri, xulq-atvori, xatti-harakati, faoliyati va tashqi ko‘rinishiga ko‘ra laqab oladi. Laqablarning ba’zilari doimiy, ya’ni qoluvchan bo‘lsa, ba’zilari o‘zgaruvchan va unutilib ketuvchi bo‘ladi. Doimiy laqablar leksikografik manbalarda qayd etiladi, o‘zgaruvchanlari esa xalq og‘zaki nutqida yashab, vaqt o‘tishi bilan unutiladi. Har ikki tildagi ism, unvon va laqablarda kuzatilgan muhim jihatlardan biri — ularning etimologik kelib chiqishi bir xil bo‘lib, asosan arab tilidan o‘zlashgan so‘zlardir. Tuzilishiga ko‘ra, ular sodda, yasama va qo‘shma so‘zlardan tashkil topgan; funksiyasiga ko‘ra esa, turlicha turlarga bo‘linadi. Ma’nosiga ko‘ra, bir nechta funksiyani bajarishiga qaramasdan, ular ikki turga ajraladi: a) ijobiy; b) salbiy ma’noda ishlatiladiganlar. Tadqiqotda qayd etilgan yana bir muhim jihat — ism, unvon va laqablar orasidagi o‘zaro bog‘lanishdir. Bu bog‘lanish, unvon va laqablarning atoqli ismga aylanishi va faol qo‘llanishi bilan belgilanadi. Masalan, turk tilida Yıldırım, Yavuz; o‘zbek tilida esa Jahongir, Amir, Sulton kabi misollar keltiriladi.
В исследовании рассматривается этимология имен, титулов и прозвищ, их место в лексике языка и их фиксация в лексикографических источниках. По своей природе значение имён, титулов и прозвищ то расширяется, то сужается. Прозвища, устоявшиеся в языке, употребляются до настоящего времени: Sultan Bayazıt Yıldırım, Sultan Yavuz Selim, Sohibqiron Jahongir Amir Timur Ko‘ragon и т. д. Актуальность изучения имён, титулов и прозвищ, используемых в языках, обусловлена тем, что они служат для раскрытия внутренней сущности народа и определения его культурного облика. В первую очередь, при наречении ребёнка определяется культурная и социальная роль семьи, затем титул приобретается на основе профессии и положения в обществе, и, наконец, прозвище приобретается на основе характера, поведения, деятельности и внешности. Некоторые прозвища постоянны, другие — изменчивы и забываются. Постоянные прозвища встречаются в лексикографических источниках. Изменчивые и забываемые прозвища живут только в устах людей и со временем стираются из памяти. Характерной особенностью имён, титулов и прозвищ в обоих языках является то, что эти термины имеют одинаковое этимологическое происхождение — это заимствованные из арабского языка слова. По своей структуре они состоят из простых, искусственных и сложных слов, а по своей функции относятся к разным типам. По своему значению, несмотря на выполнение нескольких функций, они делятся на два типа: а) положительные; б) используемые в отрицательном значении. Другим важным аспектом, выявленным в ходе исследования, на который следует обратить внимание, является связь имен, титулов и прозвищ, что соотносится с трансформацией титулов и прозвищ в имена собственные и их активным использованием: в турецком языке — Yıldırım, Yavuz; в узбекском языке — Jahongir, Amir, Sulton.
| № | Author name | position | Name of organisation |
|---|---|---|---|
| 1 | IMAMOVA X.K. | Dotsent, PhD Roman-German tillari kafedrasi | Jahon iqtisodiyoti va Diplomatiya Universiteti |
| № | Name of reference |
|---|---|
| 1 | Бегматов Э. Ўзбек исмлари. — Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 1998. — 206 б. |
| 2 | Бегматов Э. Ўзбек исмлари маъноси. Изоҳли луғат. — Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2007. — 608 б. |
| 3 | Дониёров Х. Ўзбек уруғлари ва шевалари. — Т.: Фан, 1968. — 98 б. Ирисқулов M.T. Тилшуносликка кириш. — Т.: Ўқитувчи, 1992. — 252 б. |
| 4 | Navoiy A. Badoe ul-bidoya. — T.: 1991. — 489 b. |
| 5 | Норбоев Н. Ўзбек элининг қабила ва уруғлари ҳақида. — Т.: РИЦ, 1997. — 86 б. |
| 6 | O‘XM — O‘zbek xalq maqollari. — Toshkent: «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2005. — 512 b. |
| 7 | Sâbir, Nedâ el-Hüseynî. İnsan İsimleri Hakkinda Bir Araştirma. Çev: Ahmet YILMAZ. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/184397 |
| 8 | Dilçin C. Adlar Sözlüğü. — İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014. |
| 9 | Ergene O. Türk Kişi Adlarında Örneklenen Söz Dizimsel Yapılar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(2), 2016. — S. 626–650. |
| 10 | Erol A. Adlarımız, Şarkılarla Şiirlerle Türkülerle ve Tarihî Örneklerle. — İstanbul: Çağrı Yayınları, 2010. |
| 11 | Gülensoy T. Türk Kişi Adlarının Dil ve Tarih Açısından Önemi. Türk Dili, Sayı: 565, Ocak, 1999. — S. 3–8. |
| 12 | Gürsoy E.N. İki Cinse Ortak Olan Kişi Adları. ACTA TURCICA Çevrimiçi Tematik Türkoloji Dergisi, Yıl VI, Sayı 1-1, Ocak, 2014. |
| 13 | Hengirmen M. Türkçe Dilbilgisi. — Ankara: Engin Yayınevi, 2015. — S. 615. |
| 14 | Herdağdelen A. Modern Türkiye’de Kişi Adları. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2014. https://arxiv.org/pdf/1801.00049 |
| 15 | Imamova H.K. Türkiye Türkçesi ile Özbek Türkçesinde Nezaket Anlamı Taşıyan Seslenmeler. A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], No. 42, 2010. — S. 1–10. |
| 16 | Kocapınar P. Eski Kültürlerde Gök ve Güneşle İlgili Bazı Kavramların Kıpçak Sözlüklerine Yansıması. Iğd Üniv Sos Bil Der / Igd Univ Jour Soc Sci, Sayı 23, 2020. — P. 457–480. |
| 17 | Türktaş M. Türklerde Ad Verme ile İlgili Bazi Tespitler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2019, 7(17). — P. 34–44. https://doi.org/10.12992/TURUK652 |
| 18 | T.S. Türkçe Sözlük. — Ankara: TDK Yayınları, 2005. — S. 1432. |
| 19 | Unat Y. Eski Astronomi Metinlerinde Karşılaşılan Astronomi Terimlerine İlişkin Bir Sözlük Denemesi. — Ankara: OTAM, 2000. — S. 651. |