Türk halkları İslam dinine geçtikleri ilk günlerden itibaren ibadet ve genel olarak hukuki ilişkilerde Hanefi
mezhebini ve itikadi konularda da Maturidi düşünce okulunu takip ettiler. Onlar tarfından geliştirilmiş Hanefi-Maturidi
öğretilerinde aklın dini bilginin kaynağı olduğu, örfün hüccet olarak geçerliliği, insan sevgisi, insanın cüzi bir iradeye
sahip olduğu, diyanet-siyaset ayrımı ve amelin imandan bir parça olmadığı gibi kavramlara özel önem verilir.
Bu makalede, Türk halklarının İslam’a geçiş süreci, Hanefi okulunun Orta Asya’da yayılmasında Ebu Hanife’nin
talebelerinin rolü, Karahanlı ve Selçuklu dönemlerinde Hanefi öğretilerinin gelişimi, Maturidi okulunun oluşumu ve
özellikleri, İmam Maturidi’nin akidevi konularda ortaya koyduğu görüşler, Maturidiliğin Türk halkları için itikadi bir
mezhebe dönüşmesi gibi konular yansıtılmış. Günümüzde Müslümanların ve insanlığın dini sorunlarını çözebilmek
ve şiddet eğilimli selefi-radikal eğilimlerle mücadele edebilmek için, mutedilliğe dayalı Ehl-i Sünnet inancını takip
etmenin ve onu geniş alanda yaymanın önemi vurgulanmıştır.
Türk halkları İslam dinine geçtikleri ilk günlerden itibaren ibadet ve genel olarak hukuki ilişkilerde Hanefi
mezhebini ve itikadi konularda da Maturidi düşünce okulunu takip ettiler. Onlar tarfından geliştirilmiş Hanefi-Maturidi
öğretilerinde aklın dini bilginin kaynağı olduğu, örfün hüccet olarak geçerliliği, insan sevgisi, insanın cüzi bir iradeye
sahip olduğu, diyanet-siyaset ayrımı ve amelin imandan bir parça olmadığı gibi kavramlara özel önem verilir.
Bu makalede, Türk halklarının İslam’a geçiş süreci, Hanefi okulunun Orta Asya’da yayılmasında Ebu Hanife’nin
talebelerinin rolü, Karahanlı ve Selçuklu dönemlerinde Hanefi öğretilerinin gelişimi, Maturidi okulunun oluşumu ve
özellikleri, İmam Maturidi’nin akidevi konularda ortaya koyduğu görüşler, Maturidiliğin Türk halkları için itikadi bir
mezhebe dönüşmesi gibi konular yansıtılmış. Günümüzde Müslümanların ve insanlığın dini sorunlarını çözebilmek
ve şiddet eğilimli selefi-radikal eğilimlerle mücadele edebilmek için, mutedilliğe dayalı Ehl-i Sünnet inancını takip
etmenin ve onu geniş alanda yaymanın önemi vurgulanmıştır.
| № | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
|---|---|---|---|
| 1 | Soʼnmez K.. | Анқара университети Илоҳиёт факультети профессори, доктор | Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Profesörü Özbekistan Halkara İslam Akademisi Profesörü |
| № | Ҳавола номи |
|---|---|
| 1 | 1. Abdülkerim Özaydın, “Türklerin İslâmiyeti Kabulü”, Türkler, ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, (Ankara: Yeni Türkiye, 2002), IV/258. (Süryanî Mikhail, Chranique, Trc. Chaber, (Paris, 1910), III-156.) 2. Ahmed b. Hanbel, Müsned, İstanbul 1992, V/72. 3. Ahmet Yaşar Ocak, “Anadolu- Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA.). III/112. 4. Ahmet Yüknekî, Atabetü’l-Hakâyık, Trc.: Reşit Rahmeti Arat, (Ankara: Türk Dil Kurumu, 1951), 7, 78. 5. Ali b. Salih el-Muheymid, “Karahanlılar ve İslam’ın Yayılmasındaki Katkıları”, Trc: Ali Aksu, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (Haziran 2001), V/1-292, (ss. 281-309). 6. Bıçak, “Türklerde Evren Tasavvuru ve Ölüm Anlayışı”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, No.6 (2004): 149-172. 7. Bilge Kağan Yazıtı. D41-4 ve D41-6. 8. Bilge Tonyukuk Yazıtı. B7. 9. Clement Huart, “Hanefiler” Maddesi, MEB İslam Ansiklopedisi (Ankara, 1950), V/1, 212. 10. Ebû Hafs Ömer en-Nesefî, el-Kand fî Zikri Ulemâi Semerkant (Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1991), 143, 273, 340. 11. Ebû İshâk İbrâhîm b. İsmâîl b Ebî Nasr esSaffâr el-Ensârî (534/1139), Mesâil, Bibliotheque Nationale de France, Arabe Nu: 4808. v. 70b-71a. 12. el-Buhârî, Ebû İshak es-Saffâr, Rüknüddin İbrahim b. İsmail b. Ahmed (534/1139), Telhîsü’lEdille li Kavâidi’t-’Tevhîd, thk.: Angelika Brodersen., el-Ma’hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şarkiyye [OrientInstitut Beirut], Beyrut 2011/1432, 699-725; 13. el-Mâturîdî, Ebû Mansûr, Muhammed b., Muhammed b. Mansur (333/742), Te’vîlâtu’l-Kur’ân, Thk.: Ahmed Vanlıoğlu, Mür.: Bekir Topaloğlu, (İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010), V/249. Krş.: VI/172. 14. el-Mâturîdî, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, çev.: Bekir Topaloğlu, (Ankara: Diyanet Vakfı Yayını, 2002), 4. 15. el-Mâturîdî. Kitâbu’t-Tevhîd, Thk. Fethullah Huleyf, (İstanbul, 1979), 8, 27, 136. 16. el-Mâturîdî. Te’vîlâtu’l-Ehl-i Sünne, Thk.: Fatma Yusuf Hıyemi, (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004), IV/566. 17. el-Pezdevî, Ebû’l-Yüsr Muhammed (493/1099), Kitâbu Usûli’t-Tevhîd, thk. Hans Peter The Maturidiyya. 2021. № 1 74 E-ISSN 2181-189X ISSN 2181-1881 Linss, Kahire, 1383/1963, (Ehl-i Sünnet Akaidi, Çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul 1988), 209-225; 18. en-Nesefî, Ebû’l-Muîn Meymûn b. Muhammed (508/1114). Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, Thk. Claude Selame, (Şam, 1992), II/829. 19. Er-Râvendî, Ebû Bekir Necmeddin Muhammed b. Ali b. Süleyman (604/1207), Râhatu’s-Sudûr, Nşr.: M. İkbal, Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebir, (Tahran, 1985), 17-18 20. es-Semerkandî, Ebû Seleme Muhammed b. Muhammed el-Buharî ( IV. Asrın ikinci yarısı ), Cümelü Usuli’d-Din, thk., Ahmed Saim Kılavuz, İstanbul 1989, 71-82; 21. Eyüp Said Kaya, “Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlâl” (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001), 205 vd. 22. Hakkı Çebi ve Hamza Çarhoğlu, Deyimlerimiz ve Açıklamaları (Ankara: Dörtel Yayıncılık, 1998), 15-16. 23. Hanifi Özcan, Mâtüridî’de Dinî Çoğulculuk (İstanbul, 1995), 55. 24. Hüseyin Ali Dakûkî, “Karahanlılar Döneminde Düşünce Akımları”, Tarih Boyunca Türklerde İnsanî Değerler ve İnsan Hakları Başlangıçtan Osmanlı Dönemine Kadar (İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1992), I, 349-49, 350, 358-359. (I/341-359). 25. Hüseynî, Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiyye, çev.: Necati Lügal, (Ankara, 1943), 2; 26. İbnü’l-Esîr Ebû Hasan Ali b. Muhammed Abdülkerim (630/1223), El-Kâmil Fî’t-Târîh (Beyrut: Dâru Sadır, Dâru Beyrut, 1965), VIII/118; 27. Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi (İstanbul: Nakış Yayınevi, 1984), XX; 28. Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi (İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1969), I/180-181. 29. Sevim Yörük ve Yaşar Yörük, Açıklamalı Atasözleri Sözlüğü (İstanbul: Serhat Yayınları, 1996), 29-20. 30. Seyfullah Kara, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları (İstanbul: İz Yayıncılık, 2007), 168. 31. Süryanî Mikhail, Chranique, Trc. Chaber, (Paris, 1910), III-156 32. Wilferd Madelung, “11.-13. Asırlarda Hanefî Âlimlerin Orta Asya’dan Batıya Göçü”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, ed. Sönmez Kutlu, (Ankara: Kitâbiyât yayınları, 2003 kitabı içerisinde), 369-370. 33. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Hazırlayan: Yaşar Çağbayır (Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2003), 3. Baskı. XVIII-XIX. 34. Yusuf Ziya Yörükân, Şamanizm, Hazırlayan: Turhan Yörükân, (Ankara: Yol Yayınları, 2005), 125. |