Мақолада Бухоро амирлигида XIX аср охири ва XX аср бошларида маҳаллий буржуазия қатламининг шаклланиши ва йирик мулкдорлар фаолияти ҳақида сўз боради. У архив ҳужжатлари ва тарихий тадқиқотларнинг қиёсий таҳлили асосида ёзилганлиги учун ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бухоро амирлигида XIX аср охири – XX аср бошларида маҳаллий мулкдорлар қатламининг шаклланиши минтақада ўша даврда юз берган иқтисодий ва сиёсий омилларга боғлиқ бўлган. Россия империясининг Бухоро амирлиги устидан протекторатининг ўрнатилиши натижасида амирлик ҳудудига рус капитали кириб кела бошлайди. Рус ва хорижлик бошқа сармоядорлар маҳаллий аҳоли вакиллари орасидан етишиб чиққан буржуазия вакиллари: савдогарлар, тадбиркорлар, саноатчи бойлар, пахта ва ёғ-мой заводлари эгалари билан иқтисодий ҳамкорлик қилишларига тўғри келган. Амирликда шаклланган ўзбек сармоядорларининг тўнғич авлоди вакиллари минтақадаги бошқа маҳаллий мулкдорлар, яъни Туркистон генерал-губернаторлиги ва Хива хонлигидаги мулкдорлар, билан ўзаро рақобат ва ҳамкорликда иш олиб боришган. Бухоро савдогарлари, қоракўлчи ва заводчи бойлар бу пайтда Россиядан ташқари Туркия, Афғонистон, Германия, Франция, Италия ва бошқа хорижий давлатларда ҳам фаолият юритганлар. Бухоро амирлигида вақф мулклари юз йиллар давомида мавжуд бўлиб, ўз мол-мулкининг муайян қисмини вақфларга ажратган бадавлат одамлар ва уларнинг меросхўрлари Бухоро мадрасалари, масжидлар ва бошқа муассасалар фаолиятида муҳим роль ўйнашган. Вақф ерларидан олинган даромад натижасида мадраса толибларининг харажатлари қопланган. Мударрис ва муллаваччалардан ташқари аҳолининг бошқа қатламлари (уламолар, қаландарлар, дарвешлар ва бошқалар) ҳам вақф мулкларидан келган даромадлардан фойдаланишган. Хусусан, Бухорода мадраса ва масжидлар фаолиятида, тарихий ёдгорликларни таъмирлаш ва сақлашда, зиёратгоҳ ва қабристонларни обод қилишда вақф мулкларидан тушган харажатлар ижобий роль ўйнаган.
Мақолада Бухоро амирлигида XIX аср охири ва XX аср бошларида маҳаллий буржуазия қатламининг шаклланиши ва йирик мулкдорлар фаолияти ҳақида сўз боради. У архив ҳужжатлари ва тарихий тадқиқотларнинг қиёсий таҳлили асосида ёзилганлиги учун ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бухоро амирлигида XIX аср охири – XX аср бошларида маҳаллий мулкдорлар қатламининг шаклланиши минтақада ўша даврда юз берган иқтисодий ва сиёсий омилларга боғлиқ бўлган. Россия империясининг Бухоро амирлиги устидан протекторатининг ўрнатилиши натижасида амирлик ҳудудига рус капитали кириб кела бошлайди. Рус ва хорижлик бошқа сармоядорлар маҳаллий аҳоли вакиллари орасидан етишиб чиққан буржуазия вакиллари: савдогарлар, тадбиркорлар, саноатчи бойлар, пахта ва ёғ-мой заводлари эгалари билан иқтисодий ҳамкорлик қилишларига тўғри келган. Амирликда шаклланган ўзбек сармоядорларининг тўнғич авлоди вакиллари минтақадаги бошқа маҳаллий мулкдорлар, яъни Туркистон генерал-губернаторлиги ва Хива хонлигидаги мулкдорлар, билан ўзаро рақобат ва ҳамкорликда иш олиб боришган. Бухоро савдогарлари, қоракўлчи ва заводчи бойлар бу пайтда Россиядан ташқари Туркия, Афғонистон, Германия, Франция, Италия ва бошқа хорижий давлатларда ҳам фаолият юритганлар. Бухоро амирлигида вақф мулклари юз йиллар давомида мавжуд бўлиб, ўз мол-мулкининг муайян қисмини вақфларга ажратган бадавлат одамлар ва уларнинг меросхўрлари Бухоро мадрасалари, масжидлар ва бошқа муассасалар фаолиятида муҳим роль ўйнашган. Вақф ерларидан олинган даромад натижасида мадраса толибларининг харажатлари қопланган. Мударрис ва муллаваччалардан ташқари аҳолининг бошқа қатламлари (уламолар, қаландарлар, дарвешлар ва бошқалар) ҳам вақф мулкларидан келган даромадлардан фойдаланишган. Хусусан, Бухорода мадраса ва масжидлар фаолиятида, тарихий ёдгорликларни таъмирлаш ва сақлашда, зиёратгоҳ ва қабристонларни обод қилишда вақф мулкларидан тушган харажатлар ижобий роль ўйнаган.
| № | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
|---|---|---|---|
| 1 | AMONOVA F.. | doctor of philosophy in history PhD. | Tashkent chemical-technological institute |
| № | Ҳавола номи |
|---|---|
| 1 | O’zbekiston MDA, I-323-fond, 1-ro’yxat, 80, 127, 369, 400-ish. 2. Аbduxoliq Nabaviy. “Buxoroi sharif” sarog‘ozi matbuoti milliy. – Dushanbe.: “Buxoro”, 2012. 3. O’zbekiston tarixi (1917–1991 yillar). Birinchi kitob 1917–1939 yillar. – Тоshkent.: “O’zbekiston”, 2019. 4. Коnopka S.P. Turkestanskiy kray. – Таshkent. 1913. 5. Xotamov N.B. Istoriya bankov i predprinimatelstva v Sredney Azii (60-ye god XIX v. – 1917 g.). – Dushanbe.: “ER-graf”, 2014. 6. Yorov A.Sh. Buxarskiy emirat na mirovom rinke (vtoraya polovina XIX – nachalo XX stoletiya). – Dushanbe. 2017. 7. Muhammad Ali Baljuvoniy. Таrixi Nofeiy (Foydali tarix). – Тоshkent.: “Акаdemiya”, 2001. 8. Rajabov Q., Hayitov Sh. Usmon Xo‘ja. – Тоshkent.: “Abu matbuot-konsalt”, 2011. 9. Seymour Becker. Russia’s Protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva 1865–1924. London and New York: “Routledge Curzon”, 2005. 10. Qilichev R.E. XIX asrning II-yarmi – XX asrning boshlarida Buxoro shahrida hunarmandchilik. t.f.n. diss. avtoref. –Тоshkent. 1997. 11. Buxoro Sharq durdonasi. – Toshkent.: “Sharq”, 1997. . O‘roqov M.B. Zarafshon vohasi aholisining xonaki to’qimachilik va chorvachilik hunarlari (XIX asr oxiri – XX asr boshlari). t.f.n. diss. avtoref. – Тоshkent. 1993. 13. Yorov A.Sh. Buxarskiy emirat na mirovom rinke (vtoraya polovina XIX – nachalo XX stoletiya). – k.i.n. diss. avtoref. - Dushanbe. 2005. 14. Amonova F.S. Buxoro amirligi iqtisodiyotiga tarixiy nazar (XIX asr oxiri – XX asr boshlari). – Toshkent.: “YANGI NASHR”, 2013. 15. Каrakulevaya ovsa i razvedeniye yeyo v Sredney Yevrope // Тurkestanskiy sbornik. № 468. – Таshkent. 1908. 16. Karakuleviy rinok // Тurkestanskiy sbornik. № 511. – Таshkent. 1909. 17. Каrakuleviy krizis // Таrjimon. № 44. 1903-yil 10-noyabr. 18. Каrakulevaya ovsa i razvedeniye yeyo v Sredney Yevrope // Тurkestanskiy sbornik. № 468. – Таshkent. 1908. 19. Каrakulskaya ovsa // Тurkestanskiy sbornik. № 543. – Таshkent. 1910. 20. Хоtamov N.B. Rol bankskogo kapitala v sotsialnoekonomicheskom razvitii Sredney Azii (nachalo 90-x g.g. XIX v. – 1917 g.). – Dushanbe.: “Donish”, 1990. 21. О priyome Buxarskoy tengi // Zakaspiyskoye obozreniye – Аsxabad. - № 186. 22 аvgusta 1901g. 22. Buxoro // Таrjimon. - № 34. 1983-yil 14-оktyabr. 23. Маvorounnahr // Таrjimon. - № 47. 1984-yil 23-dekabr. 24. Rajabov Q., Inoyatov S. Buxoro tarixi. – Toshkent.: “Tafakkur”, 2016. 25. Kurbanov G.N. K istorii bumajnix deneg Buxare XX v. «Numizmatika Sentralnoy Azii», vip. VII, - Таshkent. 2004. www.bonistikaweb.ru 26. Fomchenko A.P. Russkiye poseleniya v Buxare, ix rol v ekonomicheskom razvitii xanstva i uchastiye v revolyusionom dvijenii. r.i.n. diss. avtoref. – Tashkent. 1958. 27. Таrix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakasi davrida O’zbekiston milliy boyliklarini o’zlashtirilishi. – Тоshkent.: “Sharq”, 2001. 28. Ryabinskiy A. Sarskaya Rossiya i Buxara v epoxu imperializma // Istorik-marksis. № 4. 1941. 29. Аbduraimov M.A. Оcherki agrarnix otnosheniy v Buxarskom xanstve. – Таshkent.: “Fan”, 1966. 30. O’zbekiston MDA, Р-105-fond, 1-ro‘yxat, 3-ish, 139-varaq. |