Яҳудийлар тарихий жараёнда узоқ йўлни босиб ўтдилар. Бу эса кундалик турмуш билан боғлиқ ижтимоий ва моддий маданиятнинг барча жабҳаларига ўз таъсирини ўтказди. Айтиш мумкинки, узоқ давом этган бу жараён турли хил босқинчиликлар ҳамда ўзаро ички низо ва урушларсиз кечмади. Албатта, яҳудийлар ҳам бошқа миллатлар сингари бу жараёнлардан четда қолмади. Бу нарса эса уларни турли шаҳарларга кўчиб ўтиш ва у ерда бирлашиб жамоавий тарзда яшай бошлашга замин яратди. Ўртаосиёлик яҳудийларнинг аксар қисми юқори чўққиларга эришди ҳамда савдо-тижоратда катта ўринга эга бўлди. Бунинг яна бир омили сифатида, Ўрта Осиё ҳар доим тараққий этиш, ривожланиш учун “Буюк ипак йўли”дан катта манфаатдор бўлиб турганини ҳам келтириб ўтиш ўринли бўлади. Ўрганишлар Бухоро шаҳрида яҳудий жамоаси ХIХ аср ўрталарида анчагина тараққий топган ва ўзининг тартибли бир ташкилот тузилмасига эга бўлганини кўрсатади. Маъмурият бошида “калонтар” номли шахс турган, “Муллойи калон” лақабли бош рабби эса диний масалалар бўйича вакил сифатида хизмат қилган. Вақтивақти билан бир киши бу иккита вазифани бажариши ҳам кузатилган. Дунёвий ва диний маъмурият бир-бири билан чамбарчас боғланган, аммо автоном тарзда фаолият кўрсатган. Мақолада минтақада шаклланган бухоро яҳудийларининг ижтимоий-диний бошқарув тизими, “Калонтар”, “Муллойи калон”, “оқсоқол”, “кайвоний” кабиларнинг вазифалари, фаолияти, яҳудийлар ҳаётида тутган ўрни каби масалалар таҳлил қилинган. Шунингдек,
бухоро яҳудийларининг таълим тизими, турлари, у ерда дарс берган мутахассислар ҳақидаги маълумотлар ҳам мақоладан ўрин олган. Мақолага бухоро яҳудийларининг оғзаки ва ёзма манбалари, диний матнлар таржималари жалб қилинган ҳамда бухоро яҳудийларининг саводхонлик даражасини оширишда ўлкан ҳисса қўшган олимларнинг фаолияти таҳлил қилинган.
Яҳудийлар тарихий жараёнда узоқ йўлни босиб ўтдилар. Бу эса кундалик турмуш билан боғлиқ ижтимоий ва моддий маданиятнинг барча жабҳаларига ўз таъсирини ўтказди. Айтиш мумкинки, узоқ давом этган бу жараён турли хил босқинчиликлар ҳамда ўзаро ички низо ва урушларсиз кечмади. Албатта, яҳудийлар ҳам бошқа миллатлар сингари бу жараёнлардан четда қолмади. Бу нарса эса уларни турли шаҳарларга кўчиб ўтиш ва у ерда бирлашиб жамоавий тарзда яшай бошлашга замин яратди. Ўртаосиёлик яҳудийларнинг аксар қисми юқори чўққиларга эришди ҳамда савдо-тижоратда катта ўринга эга бўлди. Бунинг яна бир омили сифатида, Ўрта Осиё ҳар доим тараққий этиш, ривожланиш учун “Буюк ипак йўли”дан катта манфаатдор бўлиб турганини ҳам келтириб ўтиш ўринли бўлади. Ўрганишлар Бухоро шаҳрида яҳудий жамоаси ХIХ аср ўрталарида анчагина тараққий топган ва ўзининг тартибли бир ташкилот тузилмасига эга бўлганини кўрсатади. Маъмурият бошида “калонтар” номли шахс турган, “Муллойи калон” лақабли бош рабби эса диний масалалар бўйича вакил сифатида хизмат қилган. Вақтивақти билан бир киши бу иккита вазифани бажариши ҳам кузатилган. Дунёвий ва диний маъмурият бир-бири билан чамбарчас боғланган, аммо автоном тарзда фаолият кўрсатган. Мақолада минтақада шаклланган бухоро яҳудийларининг ижтимоий-диний бошқарув тизими, “Калонтар”, “Муллойи калон”, “оқсоқол”, “кайвоний” кабиларнинг вазифалари, фаолияти, яҳудийлар ҳаётида тутган ўрни каби масалалар таҳлил қилинган. Шунингдек,
бухоро яҳудийларининг таълим тизими, турлари, у ерда дарс берган мутахассислар ҳақидаги маълумотлар ҳам мақоладан ўрин олган. Мақолага бухоро яҳудийларининг оғзаки ва ёзма манбалари, диний матнлар таржималари жалб қилинган ҳамда бухоро яҳудийларининг саводхонлик даражасини оширишда ўлкан ҳисса қўшган олимларнинг фаолияти таҳлил қилинган.
| № | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
|---|---|---|---|
| 1 | KARIMOV J.. | Head of the Publishing Department of the Imam Maturidi International Scientific Research Center | International Islamic Academy of Uzbekistan |
| № | Ҳавола номи |
|---|---|
| 1 | 1. Amitin-Shapiro Z (A). Ocherk pravovogo bita sreneaziatskix yevreev. –Tashkent-Samarkand: Uzbekskoe gosudarstvennoe izd-vo, 1931. 2. Amitin-Shapiro Z (B). Sredneaziatskie yevrei posle Velikoy Oktyabrskoy sotsiologicheskoy revolyutsii // Sovetskaya etnografiya. 1938. №1. 3. Datxaev Yu. O buxarskix yevreev / Kratkie ocherki / Dushanbe, 1992. 4. Durmus A. Buhara yahudileri. –Ankara. Kitabci, 2005. 5. Gitlin S. Istoricheskie sudbi evreev Sredney Azii. TelAviv. “Media-Gal”, 2008. 6. Godes Ya. U buxarskix yevreev // Yevreyskaya nedelya. 05.07.1915. №7. 7. Kaganovitch A (A). Druzya ponevole: Rossiya I buxarskie yevrei, 1800-917. –М.: Novoe literaturnoe obozrenie, 2016. 8. Kaganovitch A (B). The Education of Bukharan Jews in Turkistan Province 1865-1917 // Irano-Judaica. 2003. Vol. 5. 9. Kalontarov Ya. Sredneaziatskie yevrei // Narodi mira: Narodi Sredney Azii I kazxstana / Red. S.Tolstov. М.: Akademiya nauk SSSR, 1963. Т. 2. 10. Karimov, J. (2020). The formation of Jewish diaspora in Central Asia and their social life. The Light of Islam, 2020(2), 124-130. 11. Mukhamedov Nematullo Asatullaevich. (2020). HUMANIST IDEAS IN WORK MEDIEVAL SCIENTISTS OF THE OASIS OF TASHKENT. Archive of Conferences, 9(1), 205-208. Retrieved from https://conferencepublication.com/index.php/aoc/article/ view/371 12. Muhamedov N. (2015). Keffal Şaşî’nin Diplomatik Faaliyeti. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2 (2), 119-126. https://dergipark.org.tr/tr/download/articlefile/282071. 13. Rabich R. Yusuf Ben Moshe Maman – prosvetitel buxarskix yevreev /Yevreskiy istoricheskiy almanax. №3. М., 1989-5749. 14. Shalomaev A. Moi vospominaniya o jizni buxarskix yevreev v Uzbekistane: Tel-Aviv, 2000. 15. Shimon X. Otrivki iz proizvedeniy Sostavitel A.Shlomayev. Tel-Aviv. 16. Slousch N. Les Juifs a Boukhara // Revue du Monde Musulman. 1909. No. 7. 17. Tadjir N. Istoriya buxarskix yevreev. Tel-Aviv, 1967. 18. Uzbekiston MDA. F. 19. R. 1. I. 8847. V. 138, 140, 142. 19. Uzbekiston MDA. F17. R 1. I. 11138. V. 1-4. 20. Xaxamov Yo. Prikosnovenie k velikomu predku /K 162y godovshine so dnya rojdeniya Shimona Xaxamova. «Shalom», 2006, mart, №2. 21. Yevreyskaya-ensiklopedia. –SPb. Brokgauz-Efron, 1910. T.5. 22. Yevreyskaya-ensiklopedia. –SPb. Brokgauz-Efron, 1910. Т.15. 23. Zand M. Bukhara Jews. Encyclopedia Iranica. Vol.IV. Fac.5. London, 1989. |