122

 Мақолада Россия империяси мустамлакаси даврида Туркистон  генералгубернаторлигида вақф мулкларининг аҳволи Сирдарё вилояти мисолида кўриб чиқилган. Тадқиқотда асосан бирламчи архив манбалари, генерал-губернатор девонхонаси материаллари ва мавзуга доир илмий асарлардан фойдаланилган. Шунингдек, ушбу ҳудудда вақф ерларининг ташкил этилиш сабаблари ва аҳамияти ҳамда ўлка маъмуриятининг мустамлакачилик сиёсати натижасида бу ерларнинг қаровсиз ҳолатга тушиб қолганлиги таҳлил этилган. Маълумки, 1867 йилда генерал-губернаторлик Сирдарё ва Еттисув вилоятлари ўзагида ташкил этилди. Сирдарё вилояти таркибига Тошкент, Туркистон, Чимкент каби қадимий шаҳарлар кирарди. Бу ҳудудларда азалдан вақф ерлари мавжуд бўлиб, айнан шу шаҳарлар истилодан кейин рус маъмурияти сиёсатининг илк тажриба майдонига айланди. Ўлка бошқарувининг илк давларида рус ҳукумати вақф ерларига нисбатан эҳтиёткорона сиёсат юритилган бўлса-да, Туркистонга биринчи генерал-губернатор сифатида келган Фон Кауфман бошқаруви даврида ушбу ерларни давлат ерларига айлантириш сиёсати амалга оширилган. Ҳатто, Кауфман минтақадаги асрлар давомида шаклланган ер эгалиги анъаналарини тугатиш мақсадида махсус қонун лойиҳалари ишлаб чиққан. Ушбу сиёсат натижасида ўлкада мавжуд вақфлар ерларининг бир қисми давлат ҳисобига ўтказилиб, бошқалари ташландиқ ҳолга тушган. 
Вақф ерларидан тушадиган даромадлар тўхташи билан эса масжидлар, мадрасалар ҳамда мозор ва зиёратгоҳлар ўзларининг молиявий манбаларидан маҳрум бўлдилар. Қолаверса, мазкур ҳолат бу диний муассасаларда ишловчи ва таълим оладиган кишилар, вақфга қарашли ерларда ишловчи деҳқонларнининг ижтимоий-иқтисодий ҳаётига салбий таъсир кўрсатган. Ушбу мақолада  Туркистонда Россия империяси мустамлакаси даврида вақф ерларининг 1865 – 1881 йиллардаги ҳолати Сирдарё вилояти мисолида ёритилган. Мақоладаги факт ва маълумотлар тарихийлик тамойилига асосланган ҳолда тадқиқ қилинган. Тадқиқот жараёнида микротарих, миқдорий, тизимли, контент таҳлил ва муаммовий-хронологик усуллардан фойдаланилган.

  • Internet ҳавола
  • DOI
  • UzSCI тизимида яратилган сана 18-05-2023
  • Ўқишлар сони 122
  • Нашр санаси 18-05-2023
  • Мақола тилиO'zbek
  • Саҳифалар сони10
Ўзбек

 Мақолада Россия империяси мустамлакаси даврида Туркистон  генералгубернаторлигида вақф мулкларининг аҳволи Сирдарё вилояти мисолида кўриб чиқилган. Тадқиқотда асосан бирламчи архив манбалари, генерал-губернатор девонхонаси материаллари ва мавзуга доир илмий асарлардан фойдаланилган. Шунингдек, ушбу ҳудудда вақф ерларининг ташкил этилиш сабаблари ва аҳамияти ҳамда ўлка маъмуриятининг мустамлакачилик сиёсати натижасида бу ерларнинг қаровсиз ҳолатга тушиб қолганлиги таҳлил этилган. Маълумки, 1867 йилда генерал-губернаторлик Сирдарё ва Еттисув вилоятлари ўзагида ташкил этилди. Сирдарё вилояти таркибига Тошкент, Туркистон, Чимкент каби қадимий шаҳарлар кирарди. Бу ҳудудларда азалдан вақф ерлари мавжуд бўлиб, айнан шу шаҳарлар истилодан кейин рус маъмурияти сиёсатининг илк тажриба майдонига айланди. Ўлка бошқарувининг илк давларида рус ҳукумати вақф ерларига нисбатан эҳтиёткорона сиёсат юритилган бўлса-да, Туркистонга биринчи генерал-губернатор сифатида келган Фон Кауфман бошқаруви даврида ушбу ерларни давлат ерларига айлантириш сиёсати амалга оширилган. Ҳатто, Кауфман минтақадаги асрлар давомида шаклланган ер эгалиги анъаналарини тугатиш мақсадида махсус қонун лойиҳалари ишлаб чиққан. Ушбу сиёсат натижасида ўлкада мавжуд вақфлар ерларининг бир қисми давлат ҳисобига ўтказилиб, бошқалари ташландиқ ҳолга тушган. 
Вақф ерларидан тушадиган даромадлар тўхташи билан эса масжидлар, мадрасалар ҳамда мозор ва зиёратгоҳлар ўзларининг молиявий манбаларидан маҳрум бўлдилар. Қолаверса, мазкур ҳолат бу диний муассасаларда ишловчи ва таълим оладиган кишилар, вақфга қарашли ерларда ишловчи деҳқонларнининг ижтимоий-иқтисодий ҳаётига салбий таъсир кўрсатган. Ушбу мақолада  Туркистонда Россия империяси мустамлакаси даврида вақф ерларининг 1865 – 1881 йиллардаги ҳолати Сирдарё вилояти мисолида ёритилган. Мақоладаги факт ва маълумотлар тарихийлик тамойилига асосланган ҳолда тадқиқ қилинган. Тадқиқот жараёнида микротарих, миқдорий, тизимли, контент таҳлил ва муаммовий-хронологик усуллардан фойдаланилган.

Муаллифнинг исми Лавозими Ташкилот номи
1 ZARIPOV O.. PHD student THE INSTITUTE OF HISTORY OF THE ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN,
Ҳавола номи
1 1. Абашин, С. Н. (2003). Ислам в бюрократической практике царской администрации Туркестана (Вакуфное дело дахбитского медресе. 1892-1900). Сборник Русского исторического общества. Т. 7. Россия и мусульманский мир, 163. 2. Бейсембиев, Т. К. (1987). «Та’рих-и Шахрухи» как исторический источник. Алма-Ата: «Наука» Казахской ССР. 3. Благовещенский, В. И. (1891.). К вопросу о вакуфах в Сыр-Даръинской области. Сборник материалов для статистики Сыр-Даръинской области издание СырДаръинского Статистического Комитета. (стр. 2129). Ташкент: Типо-литография И.С.Лахтина. 4. Вакуфы в Ташкенте. (1884). Туркестанские ведомости., № 32, стр. 5-9. 5. Вакф. Из книги Гидая. (1887). Туркестанские ведомости, № 38, стр. 170-181. 6. Галузо, П. Г. (1929). Туркестан – колония (очерк истории Туркестана от завоевания русскими до революции 1917 года). Москва: КУТВ. 7. Загидуллин, И. К. (2006). Ислам и благотворителъностъ. Материалы всероссийского семинара «Ислам и благотворителъностъ». Вакуфы в имперском правовом пространстве, (стр. 44-103). Казань. 8. Кауфман, К. П. (1885). Проект Всеподданнейшего отчета Ген. – Адъютанта К.П. фон Кауфмана 1 по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867-25 марта 1881. Санкт-Петербург: Военная типография. 9. Литвинов, П. П. (1998). Государство и ислам в Русском Туркестане (1865–1917) (по архивным материалам). Елец: ЕГПИ. 10. Марғилоний, М. (1999). Тарихи Азизий (Фарғона чор мустамлакаси даврида). Тошкент: Маънавият. 11. Моррисон, А. (2015). “Мы не англичане...” К вопросу об исключителъности российского империализма. Восток свыше, № 3., 69-78. 12. Мухамедов, Н. Алиджанова, Л. Personality of Khoja Akhror and his factor in the social-spiritual Life // ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal_ https://www.indianjournals.com/ijor.aspx?target=ijor:aca&volume=10&issue=10&article=192. Pages: 1242-1246. DOI: 10.5958/2249-7137.2020. 01263.X 13. Мухамедов, Ш. Б. (2013). Историкоисточниковедический анализ государственного регулирования ислама Российской империей в Туркестане (1864-1917). Ташкент: Baqtria press. 14. Мухамедов, Ш. Б. (2019). Особенности землевладения и водопользования в Средней Азии и Алжире в ХIХ в. Метамарфозы Истории, № 13, 107-124. 15. Муҳаммадаминов, С. (2020). Бухоро амирлиги даврида яратилган айрим фатво тўпламлари ва уларнинг тарихий аҳамияти. Имом Бухорий сабоқлари, № 3. 16. Остроумов, Н. П. (1909). Мусулманское законоведение. Туркестанские ведомости, № 29., стр. 61-70. 17. Пален, К. К. (1910). Краевое управление. Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенной по высочайшему повелению Сенатором Гофмейстером графом К.К.Паленом. Санкт - Петербург: Сенатская типография. 18. Романовский, Д. И. (1868). Заметки по Среднеазиатскому вопросу. (С приложениями и картою Туркестанского генерал-губернаторства). СанктПетербург. 19. Ростиславов, М. Н. (1879). Очерк видов земелъной собственности и поземелъный вопрос в Туркестанском крае. Санкт-Петербург: Тип. братьев Пантелеевых. 20. Савицкий, А. П. (1963). Поземелъний вопрос в Туркестане. Ташкент: СамГУ. 21. Султонов, Ў. А. (2007). Тошкент Қўқон хонлиги таркибида (“Тарихи жадидайи Тошканд” ва “Хулосат ул-аҳвол” асарларидаги маълумотлар таҳлили). Ўзбекистон тарихи, № 2, 57-67. 22. Султонов, Ў. А. (2016). Тошкент вақф хўжалигида анъаналар, ислоҳотлар ва муаммолар (ХVI–ХХ аср бошларига оид тарихий ҳужжатлар асосида). Докторлик диссертасияси автореферати. Тошкент. 23. Троицкая, А. Л. (1968). Каталог архива кокандских ханов XIX века. Москва: Наука. 24. Gafurova, I. (2020). Role of waqf properties in the history of Turkestan. The Light of Islam, 2020(3), 66-74. 25. Islom Ensiklopediyasi. (2004). Toshkent: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti. 26. O’zR MDA, I.1- fond, 14- ro’yxat, 21, 9, 9a, 359- ishlar. 27. O’zR MDA, I.1- fond, 22- ro’yxat, 3- ish. 28. O’zR MDA, I.1- fond, 25- ro’yxat, 21, 25- ishlar. 29. O’zR MDA, I.1008- fond, 1- ro’yxat, 37, 84- ishlar. 30. O’zR MDA, I.36- fond, 1- ro’yxat, 170, 2366- ishlar. 31. O’zR MDA, I.715- fond, 1- ro’yxat, 19, 23- ishlar.
Кутилмоқда