XIX асрнинг иккинчи ярмида фаол илмий изланишлар олиб бориб, ўзидан бой илмий мерос қолдирган маърифатпарвар ва қомусий аллома Аҳмад Донишнинг диний йўналишдаги фаолияти маҳсули ҳисобланган “Меъёру-т-тадоййун” асари бугунги кунга қадар етарлича ўрганилмаган. Асар номи илмий жамоатчиликка маълум бўлса-да, унинг маъно-мазмуни ва моҳияти ҳали илмий жиҳатдан таниш эмас. Шуни ҳисобга олиб мақолади, диний-ахлоқий йўналишдаги мазкур асарнинг яратилишига сабаб бўлган қатор омиллар, дунё динлари тарихининг ёритилиши, ҳар бир дин вакили ўз эътиқодини тўғри деб ҳисоблашига ҳуқуқи борлиги, киши иймонли шахс сифатида камол топишида зарур бўлган талаблар ҳақида асар муаллифининг фикрлари таҳлил этилган. Таъкидлаш лозимки, Аҳмад Дониш Россия империясида кўрган таассуротлари натижасида Бухоро амирлигида кенг қамровли ислоҳотларни амалга оширишни таклиф этган. Бу ислоҳотлар сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий масалаларни ўз ичига қамраб олган. Шунингдек, аллома диний хилма-хилликдан иборат бўлган Бухоро амирлиги фуқароларини ўзаро ҳурмат ва тинч-тотув яшашларига асос бўлиб хизмат қилувчи ислоҳотномасини ҳам ишлаб чиққан ва уни тарғиб қилишни мақсад қилган. Мазкур асарнинг илмий жиҳатдан ишончли бўлиши учун маърифатпарвар ўзидан олдин ўтган аждодлари илмий мероси ва тарихий манбаларга мурожаат этган бўлиб, улар орқали ўзи таклиф этаётган фикрларининг тўғрилигини мустаҳкамлашга ҳаракат қилганлигини эътироф этиш жоиз. Хусусан, Шайх Фариддин Атторнинг “Тазкиратул-авлиё”, Мавлоно Жомийнинг “Нафаҳоту-л-унс”, Сарви Бўстонийнинг “Мизону-л-ҳақ”га раддияси ҳисобланган “Таъдилу-л-мизон”, Абдуллоҳ Машҳадийнинг “Мизону-лмавозин”, Ҳофиз Ғулом Ҳалим Деҳлавийнинг “Насиҳатул-мўъминин”, Абдулқодир Ғелонийнинг “Раббонийликни англаш”, Имом Ғаззолийнинг “Кимиёи Саодат”
шунингдек, қатор диний-ахлоқий асарлар “Канзу-лирфон”, “Ҳадиси Қудсий” каби манбалардан ўз асарини янада мазмунан бойитишга ва диний қарашларини улардан келтирилган далиллар билан мустаҳкамлашга ҳаракат қилади. Шунингдек, Қуръони Каримга тафсир, Таврот ва Инжилнинг форс тилидаги таржималарини мутолаа этишни тавсия этадики, булар асарнинг илмий қимматини янада оширганлигини таъкидлаш жоиз. Асарнинг бугунги кундаги аҳамияти тўғрисида мақола муаллифи ўз фикрларини баён этиб, авваламбор, асар динлараро бағрикенгликни таъминлаш, улар ўртасидаги қарама-қаршиликларни ислоҳ қилиш ҳамда бир-бирларига толерантлик муносабатида бўлишларининг заруриятини қатор мисоллар билан таъкидлаган. Шунингдек, асл ислом таълимотининг моҳиятини англашда мазкур манбада келтирилган – илммаърифатли бўлиш, касб-ҳунар эгаллаб ватан равнақига хизмат қилиш каби фикрларнинг ёшлар тарбиясидаги ўрни ва аҳамияти тўғрисида муаллифнинг илмий хулосалари берилган.
XIX асрнинг иккинчи ярмида фаол илмий изланишлар олиб бориб, ўзидан бой илмий мерос қолдирган маърифатпарвар ва қомусий аллома Аҳмад Донишнинг диний йўналишдаги фаолияти маҳсули ҳисобланган “Меъёру-т-тадоййун” асари бугунги кунга қадар етарлича ўрганилмаган. Асар номи илмий жамоатчиликка маълум бўлса-да, унинг маъно-мазмуни ва моҳияти ҳали илмий жиҳатдан таниш эмас. Шуни ҳисобга олиб мақолади, диний-ахлоқий йўналишдаги мазкур асарнинг яратилишига сабаб бўлган қатор омиллар, дунё динлари тарихининг ёритилиши, ҳар бир дин вакили ўз эътиқодини тўғри деб ҳисоблашига ҳуқуқи борлиги, киши иймонли шахс сифатида камол топишида зарур бўлган талаблар ҳақида асар муаллифининг фикрлари таҳлил этилган. Таъкидлаш лозимки, Аҳмад Дониш Россия империясида кўрган таассуротлари натижасида Бухоро амирлигида кенг қамровли ислоҳотларни амалга оширишни таклиф этган. Бу ислоҳотлар сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий масалаларни ўз ичига қамраб олган. Шунингдек, аллома диний хилма-хилликдан иборат бўлган Бухоро амирлиги фуқароларини ўзаро ҳурмат ва тинч-тотув яшашларига асос бўлиб хизмат қилувчи ислоҳотномасини ҳам ишлаб чиққан ва уни тарғиб қилишни мақсад қилган. Мазкур асарнинг илмий жиҳатдан ишончли бўлиши учун маърифатпарвар ўзидан олдин ўтган аждодлари илмий мероси ва тарихий манбаларга мурожаат этган бўлиб, улар орқали ўзи таклиф этаётган фикрларининг тўғрилигини мустаҳкамлашга ҳаракат қилганлигини эътироф этиш жоиз. Хусусан, Шайх Фариддин Атторнинг “Тазкиратул-авлиё”, Мавлоно Жомийнинг “Нафаҳоту-л-унс”, Сарви Бўстонийнинг “Мизону-л-ҳақ”га раддияси ҳисобланган “Таъдилу-л-мизон”, Абдуллоҳ Машҳадийнинг “Мизону-лмавозин”, Ҳофиз Ғулом Ҳалим Деҳлавийнинг “Насиҳатул-мўъминин”, Абдулқодир Ғелонийнинг “Раббонийликни англаш”, Имом Ғаззолийнинг “Кимиёи Саодат”
шунингдек, қатор диний-ахлоқий асарлар “Канзу-лирфон”, “Ҳадиси Қудсий” каби манбалардан ўз асарини янада мазмунан бойитишга ва диний қарашларини улардан келтирилган далиллар билан мустаҳкамлашга ҳаракат қилади. Шунингдек, Қуръони Каримга тафсир, Таврот ва Инжилнинг форс тилидаги таржималарини мутолаа этишни тавсия этадики, булар асарнинг илмий қимматини янада оширганлигини таъкидлаш жоиз. Асарнинг бугунги кундаги аҳамияти тўғрисида мақола муаллифи ўз фикрларини баён этиб, авваламбор, асар динлараро бағрикенгликни таъминлаш, улар ўртасидаги қарама-қаршиликларни ислоҳ қилиш ҳамда бир-бирларига толерантлик муносабатида бўлишларининг заруриятини қатор мисоллар билан таъкидлаган. Шунингдек, асл ислом таълимотининг моҳиятини англашда мазкур манбада келтирилган – илммаърифатли бўлиш, касб-ҳунар эгаллаб ватан равнақига хизмат қилиш каби фикрларнинг ёшлар тарбиясидаги ўрни ва аҳамияти тўғрисида муаллифнинг илмий хулосалари берилган.
| № | Муаллифнинг исми | Лавозими | Ташкилот номи |
|---|---|---|---|
| 1 | NAIMOV I.. | Basic doctoral student | the Institute of History of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan. |
| № | Ҳавола номи |
|---|---|
| 1 | 1. Аҳмад инб Носир (Аҳмаде Калла Донеш) Бухори. Меъёр ул тадоййун. ЎзР ФА ШИ, инв:553. 136 варақ. (ҳ.1311/ м.1894 йй. Муаллиф дастхати). 2. Аҳмад ибн Носир (Аҳмаде Калла Донеш) Бухори. Меъёр ул тадоййун. ЎзР ФА ШИ, инв: 2187. 154 варақ. (Кўчирувчи: Сиддиқхон Ҳашмат). 3. Ахмад Махдуми Дониш. Меъёру-т тадойюн (Таҳияи матн ба алифбои кириллии тоҷики ва тасҳеҳу тавзеҳот ва шарҳи луғот аз А.Девонақулов ва Н.Зокиров). – Душанбе: Эр-граф, 2010. – 309 саҳ. 4. Аҳмад Дониш. Наводирул вақое (Нодир воқеалар). Академик И.Мўминов таҳрири остида. Форс-тожикчадан А.Ҳамроев ва А.Шокиров таржимаси. – Тошкент: “Фан”, 1964. – 414 б. 5. Аҳмад Дониш. Рисола ёхуд манғитлар хонадони салтанатининг қисқача тарихи. Таржима, изоҳлар ва кириш сўзи муаллифи Қ.Йўлдошев. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2014. - 144 б. 6. Ахмад Дониш. Путешествие из Бухары в Петербург. Вступительная статья и примечания Р. Хади-заде. Перевод с таджикского М.Н. Османова и Л.Н. Демидчика. – Сталинобад: Ирфон, 1976. – 280 с. 7. Айний С. Асарлар. Саккиз томлик. Том 5. Эсдаликлар I-II қисмлар. – “Тошкент”: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965. – 312 б. 8. Айний С. Асарлар. Саккиз томлик. Том 6. Эсдаликлар III қисм. – “Тошкент”: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965. – 240 б. 9. Айний С. Асарлар. Саккиз томлик. Том 7. Эсдаликлар IV қисм. – “Тошкент”: Бадиий адабиёт нашриёти, 1966. – 312 б. 10. Бартольд В.В. Исламъ. – Петроградъ. Огни, 1918. – 98 с. 11. Бертельс Е. Рукописи произведений Ахмада Каллэ. Труд Таджикской базы. – М.: АН СССР, 1936. – 385 с. 12. Қуръони Карим. Бақара сураси, 158-оят. 13. Бу ҳақда қаранг: Айний С. Тарихи инқилоби Бухоро. – Душанбе: Адиб, 1987. – С. 58-67; Телеграмм. Дахилия хабарлари // Таржимон. №3. 1910 йил 13 январ; Исмаил Гаспиринский. Бухараи шариф вақеаси // Таржимон. №4. 1910 йил 22 январ; Алексеев А. “Тарихи инкилоби фикри дар Бухоро” как источник по суннито-шиитским отношениям в Бухарском эмирате (к. XIX – нач. XX вв.) https://www.kunstkamera. ru/files/lib/978-5-88431-234-0/978-5-88431-234-0.pdf. 14. Каспий. Турли ҳавадис. // Таржимон. № 30. 1906 йил 24 март. 15. Костенко Л.Р. Путешествие в Бухару русской миссии. (С маршрутом от Ташкента до Бухары). – С-Петербург: “Издание Бортневскаго”, 1871. – 108 с. 16. Мўминов И. Ўзбекистондаги табиий-илмий ва ижтимоий-фалсафий тафаккур тарихидан лавҳалар. – Тошкент: “Фан”, 1999. – 256 б. 17. ЎзР ФА ШИ, инв: 481/II. 18. ЎзР ФА ШИ, инв: 2283. 19. ЎзР ФА ШИ, инв: 2349. 20. ЎзР ФА ШИ, инв: 2247/II. |