39

Ushbu tadqiqot Orol dengizi qurigan tubining sharqiy qismida shakllanayotgan yangi tuproq-grunt qatlamlarida
suvda oson eruvchan tuzlarning miqdori, tarkibi va migratsiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar 2024 yil davomida olib borildi.
Tadqiqot davomida 25 dan ortiq asosiy va 100 dan ziyod yordamchi kesmalardan olingan namunalar asosida sho‘rlanish
ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Natijalarga ko‘ra, hududdagi avtomorf qumli tuproqlar yuqori darajada sho‘rlangan bo‘lib, zaharli
tuzlar, ayniqsa zaharli tuzlardan natriy xlorid (NaCl) miqdori 98 % gacha yetgani kuzatildidi. Tuzlarning qatlamlar bo‘yicha
tarqalishi shamol eroziyasi, iqlim sharoiti va inson faoliyatiga bog‘liq. Statistik tahlil usullari Principal Component Analysis
(PCA) va Pearson korrelyatsiyasi yordamida sho‘rlanish parametrlari orasidagi bog‘liqliklar baholandi. Tadqiqot natijalari
tuzlarning vertikal migratsiyasi mavjudligini, xloridli sho‘rlanish ustunligini va bu holat o‘simliklar o‘sishi uchun jiddiy xavf
tug‘dirishini ko‘rsatadi. Olingan natijalar Orol dengizi qurigan tubi tuproq-gruntlarini meliorativ baholash, agrozonalarga
ajratish va qayta tiklash choralari uchun ilmiy asos sifatida hizmat qiladi.

  • Internet ҳавола
  • DOI10.63241/2025351akhv
  • UzSCI тизимида яратилган сана 24-07-2025
  • Ўқишлар сони 39
  • Нашр санаси 21-07-2025
  • Мақола тилиO'zbek
  • Саҳифалар сони142-149
Ўзбек

Ushbu tadqiqot Orol dengizi qurigan tubining sharqiy qismida shakllanayotgan yangi tuproq-grunt qatlamlarida
suvda oson eruvchan tuzlarning miqdori, tarkibi va migratsiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar 2024 yil davomida olib borildi.
Tadqiqot davomida 25 dan ortiq asosiy va 100 dan ziyod yordamchi kesmalardan olingan namunalar asosida sho‘rlanish
ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Natijalarga ko‘ra, hududdagi avtomorf qumli tuproqlar yuqori darajada sho‘rlangan bo‘lib, zaharli
tuzlar, ayniqsa zaharli tuzlardan natriy xlorid (NaCl) miqdori 98 % gacha yetgani kuzatildidi. Tuzlarning qatlamlar bo‘yicha
tarqalishi shamol eroziyasi, iqlim sharoiti va inson faoliyatiga bog‘liq. Statistik tahlil usullari Principal Component Analysis
(PCA) va Pearson korrelyatsiyasi yordamida sho‘rlanish parametrlari orasidagi bog‘liqliklar baholandi. Tadqiqot natijalari
tuzlarning vertikal migratsiyasi mavjudligini, xloridli sho‘rlanish ustunligini va bu holat o‘simliklar o‘sishi uchun jiddiy xavf
tug‘dirishini ko‘rsatadi. Olingan natijalar Orol dengizi qurigan tubi tuproq-gruntlarini meliorativ baholash, agrozonalarga
ajratish va qayta tiklash choralari uchun ilmiy asos sifatida hizmat qiladi.

Русский

Данное исследование было проведено в течение 2024 года на восточной части высохшего дна Аральского
моря с целью изучения количества, состава и миграции легкорастворимых солей в новых формирующихся слоях почво-
грунтов. В ходе исследований были проанализированы показатели засоленности на основе более 25 основных и свыше 100
вспомогательных разрезов. Согласно полученным результатам, автоморфные песчаные почвы региона имеют высокий
уровень засоленности, при этом содержание токсичных солей, особенно хлорида натрия (NaCl), достигает до 98 %.
Распределение солей по слоям зависит от ветровой эрозии, климатических условий и антропогенного воздействия.
С помощью методов статистического анализа метода главных компонент (PCA) и корреляции Пирсона оценены
взаимосвязи между параметрами засоленности. Результаты показывают наличие вертикальной миграции солей,
преобладание хлоридного типа засоленности, что представляет серьёзную угрозу для роста растений. Полученные
данные служат научной основой для мелиоративной оценки, агрозонального районирования и восстановления почво-
грунтов высохшего дна Аральского моря.

English

This study was conducted in 2024 on the eastern part of the dried-up Aral Sea bed to investigate the quantity,
composition, and migration of water-soluble salts in newly forming soil-ground layers. Salinity indicators were analyzed based
on samples collected from more than 25 main and over 100 auxiliary profiles. The results show that the region’s automorphic
sandy soils are highly saline, with the content of toxic salts — particularly sodium chloride (NaCl) — reaching up to 98%.
The stratified distribution of salts is influenced by wind erosion, climatic conditions, and human activities. Statistical analysis
methods, including Principal Component Analysis (PCA) and Pearson correlation, were used to assess relationships among
salinity parameters. The findings confirm the presence of vertical salt migration, the dominance of chloride-type salinity, and
its serious threat to plant growth. These results provide a scientific basis for the reclamation assessment, agro-zoning, and
restoration of the soil-ground systems of the dried Aral Sea bed.

Ҳавола номи
1 1. Abdrakhmanov, Abdullaev T Shokhrukh, Shomurodova K (2024) Changes in the chemical, physical, and mechanical properties of soils under the influence of the drying up of the aral sea. doi: 10.5281/zenodo.11032416
2 2. Abdullaev, Nomozov S Urol (2024) A biochar product can enhance soil fertility during drought conditions. doi: 10.5281/ zenodo.11032959
3 3. Abdullaev, SAYFULLAEVA S Sevinch (2024) Rational use of natural resources for drought relief and environmental protection and public health. doi: 10.5281/zenodo.11033257
4 4. A.Ismonov, A.Dusaliyev, U.Mamazhanova, Orol dengizining markaziy qismidagi qurgʻoqchil tub tuproqlarning meliorativ holati’’ // Oʻzbekiston Milliy Universiteti xabarlari, №3/2/1. 2022. - B. 52-55
5 5. Do’saliev T.A., Ismonov A.J., Mamajonovna X.O’. Orol dengizi qurigan tubi tuproq-grunt qoplamlarining mexanik tarkibi // O’zMu xabarlari. 2023. - №3/1/1. – B. 39-41.
6 6. Jabbarov Z, Abdrakhmanov T, Tashkuziev M, Abdurakhmonov N, Makhammadiev S, Fayzullaev O, Nomozov U, Kenjaev Y, Abdullaev S, Yagmurova D, Abdushukurova Z, Iskhakova S, Kováčik P (2024) Cultivation of plants based on new technologies in the dry soil of the Aral Sea. E3S Web Conf 497:03008. doi: 10.1051/e3sconf/202449703008
7 7. Jabbarov Z, Abdrakhmanov T, Tashkuziev M, Abdurakhmonov N, Makhammadiev S, Fayzullaev O, Nomozov U, Kenjaev Y, Abdullaev S, Yagmurova D, Abdushukurova Z, Iskhakova S, Kováčik P (2024) Cultivation of plants based on new technologies in the dry soil of the Aral Sea. E3S Web Conf 497:03008. doi: 10.1051/e3sconf/202449703008
8 8. Jabborov Z.A., Maxammadiev S.Q., Zokirova F.N., Abdraxmonov T.A.,, Abdullaev Sh Orol dengizi qumliklarining sho‗rlanish holati. O‗zbekiston zamini, 2022. - №4. – B. 22-27
9 9. Jabborova D, Abdrakhmanov T, Jabbarov Z, Abdullaev S, Azimov A, Mohamed I, AlHarbi M, Abu-Elsaoud A, Elkelish A (2023) Biochar improves the growth and physiological traits of alfalfa, amaranth and maize grown under salt stress. PeerJ 11:e15684. doi: 10.7717/peerj.15684
10 10. Li Q, Li X, Ran Y, Feng M, Nian Y, Tan M, Chen X (2021) Investigate the relationships between the Aral Sea shrinkage and the expansion of cropland and reservoir in its drainage basins between 2000 and 2020. International Journal of Digital Earth 14:661–677. doi: 10.1080/17538947.2020.1865466
11 11. Micklin P (2016) The future Aral Sea: hope and despair. Environ Earth Sci 75:844. doi: 10.1007/s12665-016-5614-5
12 12. Micklin Philip P. “Desiccation of the Aral Sea: A Water Management Disaster in the Soviet Union”. 1988. Science № 241 (4870). - 1170 p
13 13. Qo‘ziyev R.Q., Abduraxmonov N.Yu., Ramazonov B.R. Orol bo‘yi hududlarining tuproq resurslari va ulardan samarali foydalanishning ilmiy asoslari. Toshkent, “Zilol-buloq” nashriyoti, 2020. – 204 b
14 14. Qushimov B., Ganiev I.M., Rustamova I., Haitov B., Islam K.R. Land Degradation by Agricultural Activities in Central Asia. 2007
15 15. Saidova M.E. Orol bo’yi hududi sug’oriladigan o’tloqi allyuvial tuproqlarining ekologik-biologik holatini diagnostikasida zamonaviy yondashuvlar dissertasiya avtoreferat. – Toshkent, 2019. – B. 7-20.
16 16. Singh A, Behrangi A, Fisher JB, Reager JT (2018) On the Desiccation of the South Aral Sea Observed from Spaceborne Missions. Remote Sensing 10:793. doi: 10.3390/rs10050793
17 17. T.Abdraxmanov,Z.Jabbarov,S.Mahammadiyev,Sh.Abdullayev,F.Zokirova “Orol dengizi qurigan tubidagi qumliklarning sho’rlanish holati.//’’O’ZBEKISTON ZAMINI’’jurnali T:,2020,N=4.-26 b
18 18. Xu H, Wang X, Zhang X (2016) Decreased vegetation growth in response to summer drought in Central Asia from 2000 to 2012. International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation 52:390–402. doi: 10.1016/j.jag.2016.07.010
19 19. Zokirov Sh.S., Ibragimova R.A. Orol tabiiy geografik okrugi. Toshkent “Mumtoz soʻz” - 2015. – B. 61-62
20 20. Жаббаров З.А., Бобоев С., Нормуродова Қ., Маҳаммадиев С., Абдукаримов Ж., Абдуллаев Ш. Орол денгизининг қуриган тубида ўсимликларни ўстиришда намликдан самарали фойдаланган ҳолда биотехнологик ёндашувларниннатижаси Агро кимё ҳимоя ва ўсимликлар карантини. №2, 2023. Б.46-49г
21 21. Исмонов Абдувахоб Жўраевич Қаландаров НН (2023) Орол денгизи қуриган тубида иҳота ўрмонзорларини барпо этиш мақсадида тупроқ қопламларини тадқиқ этиш. doi: 10.5281/zenodo.10083879
22 22. Jаrsjo J, Destouni G (2006) Bаtimetriyа-topogrаfiyа tа’siri torаyib borаyotgаn Orol dengizi аtrofidаgi sho’r-chuchuk yer osti suvlаrining o’zаro tа’siri. Suv resurslаri Res 42: W11410
23 23. Аndrulionis, N.Y., Izhitskiy, А.S., Sаvvichev, А.S. et аl. Recent chаnges in physicаl аnd biogeochemicаl stаte in residuаl bаsins of the Аrаl Seа. Аquаt Geochem 31, 1 (2025). https://doi.org/10.1007/s10498-024-09436-5
24 24. Roget E, Zаviаlov P, Khаn V, Muniz MА (2009) Geodynаmicаl processes in the chаnnel connecting the two lobes of the Lаrge Аrаl Seа. Hydrol Eаrth Syst Sci 6:5279–5301. https://doi.org/10.5194/hess-13-2265-2009
25 25. Micklin P. The Aral Sea disaster // Annual Review of Earth and Planetary Sciences. – 2007. – T. 35. – B. 47–72
26 26.IPCC. Climate Change 2014: Synthesis Report. – Cambridge: Cambridge University Press, 2014. – 151 p.
27 27. Saiko T.A., Zonn I.S. Irrigation expansion and dynamics of desertification in the Circum-Aral region of Central Asia // Applied Geography. – 2000. – T. 20 (4). – B. 349–367
28 28. Berg L.S. Aral Sea hydrology in the early 20th century. – Leningrad: AN SSSR, 1947. – 210 b
29 29. Conrad C., et al. Remote sensing and hydrological measurements for improved water resources management in the Aral Sea basin // Remote Sensing. – 2013. – T. 5 (8). – B. 3948–3973
30 30. Rakhmatullaev S. Water reservoirs in Central Asia and their future // Quaternary International. – 2010. – T. 227 (2). – B. 270–278.
Кутилмоқда