733

Мақолада мустақиллик даври ўзбек тили расмий услуби лексикасидаги ўзгаришлар, расмий услуб лексик бирликларининг услубий хосланиши, қўлланиш доираси, мата ҳосил қилишдаги ўрни таҳлил қилинди. Расмий услубда матага расмийлик бўёғини берувчи, муайян грамматик шаклида тил эгалари хотирасидан ўрин олиб, шу шаклида сақланиб қолган, расмий ҳужжат матнида ҳар гал бир ҳил қолипда ишлатилувчи услубий хосланган лексик бирликлар ажратилиб, расмий матндаги вазифаси ўрганилди. Расмий услуб бўёғига эга бўлган, асосан, иш юритиш ҳужжатлари матнида кўлланувчи канцеляризмларнинг расмий матанни яратишда кўлланиши зарур бўлган бирликлар эканлиги кўрсатилди. Расмий услубда матннинг мантиқий-семантик жиҳатдан таркиб топишида муҳим ўрин тутувчи махсус лексика ажратилди. Уларнинг айримлари муайян грамматик шаклда кўлланишга хосланган қолиплашган шаклда бўлса-да, матннинг мантақий-семантик жиҳатдан таркиб топишида ядро вазифасини бажариши, матндаги бошқа бирликларнинг айни шу таянч бирлик - ядро атрофида жамланиши илмий асосланди. Расмий услуб матнида кўлланувчи соҳавий терминлар, уларнинг турли ҳужжат матнларида қулланиш частотаси хамда матннинг таркиб топишида таянч бирликлар вазисфасини ўташи кабиларга муносабат билдирилди. Шу билан бирга, мустақиллик даврида расмий иш ҳужжатлари услубида рўй берган лексик ўзгаришлар ўрганилди. Бунда, асосот, рус тилидан узлашган бир катор лексик бирликларнинг "узбекчалаштирилиши", расмий услуб лексик тизимига янги сўзларнинг кириб келиши, айрим сўзларнинг эскириб, расмий услуб лексик тизимидан чикиб кетиши, баъзи архаик сўзларнинг қайта тикланиб, расмий услубнинг фаол бирлигига айлантирилиши каби масалалар таҳлилга тортилди.

  • Ссылка в интернете
  • DOI10.26739/2181-9297-2019-1-1
  • Дата создание в систему UzSCI18-11-2019
  • Количество прочтений712
  • Дата публикации31-03-2019
  • Язык статьиO'zbek
  • Страницы3-11
Ўзбек

Мақолада мустақиллик даври ўзбек тили расмий услуби лексикасидаги ўзгаришлар, расмий услуб лексик бирликларининг услубий хосланиши, қўлланиш доираси, мата ҳосил қилишдаги ўрни таҳлил қилинди. Расмий услубда матага расмийлик бўёғини берувчи, муайян грамматик шаклида тил эгалари хотирасидан ўрин олиб, шу шаклида сақланиб қолган, расмий ҳужжат матнида ҳар гал бир ҳил қолипда ишлатилувчи услубий хосланган лексик бирликлар ажратилиб, расмий матндаги вазифаси ўрганилди. Расмий услуб бўёғига эга бўлган, асосан, иш юритиш ҳужжатлари матнида кўлланувчи канцеляризмларнинг расмий матанни яратишда кўлланиши зарур бўлган бирликлар эканлиги кўрсатилди. Расмий услубда матннинг мантиқий-семантик жиҳатдан таркиб топишида муҳим ўрин тутувчи махсус лексика ажратилди. Уларнинг айримлари муайян грамматик шаклда кўлланишга хосланган қолиплашган шаклда бўлса-да, матннинг мантақий-семантик жиҳатдан таркиб топишида ядро вазифасини бажариши, матндаги бошқа бирликларнинг айни шу таянч бирлик - ядро атрофида жамланиши илмий асосланди. Расмий услуб матнида кўлланувчи соҳавий терминлар, уларнинг турли ҳужжат матнларида қулланиш частотаси хамда матннинг таркиб топишида таянч бирликлар вазисфасини ўташи кабиларга муносабат билдирилди. Шу билан бирга, мустақиллик даврида расмий иш ҳужжатлари услубида рўй берган лексик ўзгаришлар ўрганилди. Бунда, асосот, рус тилидан узлашган бир катор лексик бирликларнинг "узбекчалаштирилиши", расмий услуб лексик тизимига янги сўзларнинг кириб келиши, айрим сўзларнинг эскириб, расмий услуб лексик тизимидан чикиб кетиши, баъзи архаик сўзларнинг қайта тикланиб, расмий услубнинг фаол бирлигига айлантирилиши каби масалалар таҳлилга тортилди.

Русский

В статье анализируются изменения в лексике узбекского языка периода независимости, стилистические особенности лексических единиц официального стиля, круг их употребления, роль в образовании текстов. В официальном стиле выделены лексические единицы, придающие тексту официальный тон, запечатленные в определенной грамматической форме в памяти носителей языка и сохранившиеся в этой форме, используемые в одинаковом шаблоне в тексте официального документа, изучена их функция в официальном тексте. Показано, что канцеляризмы, применяемые в тексте документов делопроизводства, являются единицами, которые должны быть применены в составлении официального текста. В официальном стиле выделена специальная лексика, занимающая важное место в логико-семантическом строе текста. научно обосновано, что некоторые из этих лексических единиц, хотя и адаптированы к использованию в определенной грамматической форме, выполняют роль ядра в логико­семантическом строе текста, а остальные единицы текста группируются вокруг этих опорных единиц - ядра. Высказано отношение к отраслевым терминам, используемым в тексте официального стиля, частоте их использования в текстах различных документов и их роли в качестве опорных единиц в строении текста. наряду с этим, изучены лексические изменения, произошедшие в стилистке официальных деловых документов в период независимости. При этом в основном проанализированы такие вопросы, как "обузбечивание" ряда лексических единиц, усвоенных из русского языка, прихода в лексическую систему официального стиля новых слов, устаревания некоторых слов и выхода из лексической системы официального стиля, восстановления некоторых архаизмов и превращения в активные единицы официального стиля.

English

The article analyzes the changes in the lexicon of the official style of the Uzbek language during the period of independence, the methodology of the lexical units of the official style, the sphere of application and their role in creating a text.

Lexical units constituting the official style, memorized in a particular grammatical form on language user's mind, used in the same structure in the official documents, have been collected and their function in the official text was studied. The role of the units of official style, which are mainly used in creating official texts in the formal documents of stationery, has been highlighted. In this regard, a special lexicon of the official style, which plays an important role in the logical and semantic context of the text has been selected. Their core function in the logical and semantic formation of the text, no matter of their specific grammatical feature, was scientifically substantiated. Professional terms used in the official style text, their frequency of use in various documentary texts, and their role as the basic units in the content composition have been discussed. At the same time, the lexical changes, during the period of independence, in particular in the style of the official documents were studied. Consequently, "translating into Uzbek" some of the lexical units borrowed from the Russian language, the introduction of the new words into the official style of the lexical system, the removal of some words out of the formal style lexical system, revival of some archaic words and transforming them to the active units of the formal style have been analyzed.

Имя автора Должность Наименование организации
1 Lutfullayeva D.E. Professor of the Uzbek linguistics department, Doctor of philology Tashkent State University of the Uzbek language and literature named after Alisher Navoi,
Название ссылки
1 1. Aminov M., Madvaliev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Paperwork. 2- edition. - Tashkent: National Encyclopedia of Uzbekistan, 2003. - P. 304
2 2. Aminov M., Madvaliev A., Mahkamov N., Mahmudov N. Paperwork. 2- edition. - Tashkent: National Encyclopedia of Uzbekistan, 2003. - P.15
3 3. Karaulov YU.N. Russkiy assotsiativniy slovar` kak noviy lingvisticheskiy istochnik i instrument analiza yazikovoy sposobnosti // Russkiy assotsiativniy slovar`. Kniga 1. - M., 1994. - S. 191.
4 4. Mahmudov N. O'qituvchi nutqi madaniyati. - Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi nashr., 2007. - B. 131, 146
5 5. Stilisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar` russkogo yazika: https://stylistics.academic.ru/
6 6. Xudoyberganova D. Mustaqillik davrida ish yuritish leksikasi // O'zbek tili va adabiyoti. 2017. - ¹3. - B. 18
7 7. O'zbek tilining izohli lug'ati. 2 tomlik. 60000 so'z birikmasi / Akobirov B.F., va boshqalar. - M.: Rus tili, - 1981. T.1. / A-R. -B. 46.
В ожидании