25

Maqolada etnik nomlarni shakllantirish va ularning faoliyat yuritish jarayoni nominatsiya qonunlarini joriy qilish maqsadida ko‘rib chiqiladi. Bu borada F. Engels etnonim nominatsiyasi bo‘yicha hech qanday qoidalar yo‘qligi haqida fikr bildirgan edi. Mafkura diktaturasi va marksizm arboblarining so‘zlarini dogmatik qabul qilish bilan bog‘liq holda, bu nuqtai nazar dominant bo‘lib qoldi. Bundan tashqari, kommunizm g‘oyalari g‘alabasi davrida etnonimlarni o‘rganish o‘tmish qoldiqlariga qiziqish sifatida qaraldi, bu onomastikaning rivojlanishiga, xususan, etnonimikaga va etnonimlarning etimologiyasi taraqqiyotiga to‘sqinlik qildi. Shunga qaramay, o‘tgan asrning o‘ttizinchi yillarida ham, keyinchalik etnonimikada tipologik universallikning muntazamligi aniqlandi. Muammoni tanqidiy o‘rganish ushbu nominatsiyaning asosiy qonunchiligini batafsil bayon etishga imkon berdi va etnonimlar semantikasining ijobiyligi va salbiyligi kabi ikkita muhim xususiyatni aniqladi, bu o‘zo‘zidan etnonimlar nominatsiyasi qonunchiligi sifatida shakllana bordi. Keyinchalik ilm-fanning so‘nggi yutuqlari asosida etnonim nominatsiyasi bo‘yicha yana bir qator qonunlar joriy qilindi. Tadqiqot obyekti sifatida asosan turkiy etnonimlar olindi. Materiallar sinxronik, diaxronik, shuningdek, pantopoxronik asosida ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot strategiyasi etnonimlarning nominatsiyasi qonunchiligi sifatida shakllantirilgan konseptual xulosalar bayonotlariga asoslangan: 1) etnonim — tilning haqiqati va yaxlit etnonimik tizimning birligi; 2) etnonimik ta’lim ma’lum bir tilning so‘z qurilish modellariga bo‘ysunadi. Etnonimlarning tarixiylingvistik tahlili jarayonida etnik nomlarning universal semantikasini ifodalovchi etnomorfemalarni aniqlash uchun algoritm yaratildi. Pantopoxroniyada etnik va etnik tizimni parallel ravishda o‘rganish, shuningdek, etnonimikada tipologik universallik muammolarini chuqur tadqiq etish etnik nomlarning lingvistik va ekstralingvistik mazmunini integratsiyalashgan tarzda o‘rganish jarayonida tasdiqlangan ijobiy natijalar berdi.

  • Количество прочтений25
  • Дата публикации20-12-2020
  • Язык статьиO'zbek
  • Страницы36-56
Ўзбек

Maqolada etnik nomlarni shakllantirish va ularning faoliyat yuritish jarayoni nominatsiya qonunlarini joriy qilish maqsadida ko‘rib chiqiladi. Bu borada F. Engels etnonim nominatsiyasi bo‘yicha hech qanday qoidalar yo‘qligi haqida fikr bildirgan edi. Mafkura diktaturasi va marksizm arboblarining so‘zlarini dogmatik qabul qilish bilan bog‘liq holda, bu nuqtai nazar dominant bo‘lib qoldi. Bundan tashqari, kommunizm g‘oyalari g‘alabasi davrida etnonimlarni o‘rganish o‘tmish qoldiqlariga qiziqish sifatida qaraldi, bu onomastikaning rivojlanishiga, xususan, etnonimikaga va etnonimlarning etimologiyasi taraqqiyotiga to‘sqinlik qildi. Shunga qaramay, o‘tgan asrning o‘ttizinchi yillarida ham, keyinchalik etnonimikada tipologik universallikning muntazamligi aniqlandi. Muammoni tanqidiy o‘rganish ushbu nominatsiyaning asosiy qonunchiligini batafsil bayon etishga imkon berdi va etnonimlar semantikasining ijobiyligi va salbiyligi kabi ikkita muhim xususiyatni aniqladi, bu o‘zo‘zidan etnonimlar nominatsiyasi qonunchiligi sifatida shakllana bordi. Keyinchalik ilm-fanning so‘nggi yutuqlari asosida etnonim nominatsiyasi bo‘yicha yana bir qator qonunlar joriy qilindi. Tadqiqot obyekti sifatida asosan turkiy etnonimlar olindi. Materiallar sinxronik, diaxronik, shuningdek, pantopoxronik asosida ko‘rib chiqiladi. Tadqiqot strategiyasi etnonimlarning nominatsiyasi qonunchiligi sifatida shakllantirilgan konseptual xulosalar bayonotlariga asoslangan: 1) etnonim — tilning haqiqati va yaxlit etnonimik tizimning birligi; 2) etnonimik ta’lim ma’lum bir tilning so‘z qurilish modellariga bo‘ysunadi. Etnonimlarning tarixiylingvistik tahlili jarayonida etnik nomlarning universal semantikasini ifodalovchi etnomorfemalarni aniqlash uchun algoritm yaratildi. Pantopoxroniyada etnik va etnik tizimni parallel ravishda o‘rganish, shuningdek, etnonimikada tipologik universallik muammolarini chuqur tadqiq etish etnik nomlarning lingvistik va ekstralingvistik mazmunini integratsiyalashgan tarzda o‘rganish jarayonida tasdiqlangan ijobiy natijalar berdi.

Русский

Процесс формирования и функционирования этнических именв статье рассматривается с целью установить закономерности их номинации. В свое время Ф. Энгельсом было высказано мнение об отсутствии каких-либо правил номинации этнонимов. В связи с диктатом идеологии и догматическим восприятием высказываний деятелей марксизма, такая точка зрения стала доминирующей. Кроме того, в эпоху торжества идей коммунизма, исследование этнонимов стало рассматриваться как интерес к пережиткам прошлого, что тормозило развитие ономастики, в частности этнонимики и этимологии этнонимов. Тем не менее,еще в тридцатые годы прошлого столетия была обозначена, затем позже сформулирована закономерность типологической универсалии в этнонимике. Критическое изучение проблемы позволило детально описать эту основную закономерность номинации и выявить две ее существенные особенности, такие как позитивность и негативность семантики этнонимов, которые сами по себе уже являются закономерностями номинации этнонимов. В дальнейшем на основании последних достижений науки был установлен еще ряд закономерностей номинации этнонимов. Объектом исследования явились в основном тюркские этнонимы. Материал рассмотрен в синхронии, диахронии,а также в пантопохронии. Стратегия изучения строиласьна констатации концептообразующих выводов, которые формулируются в качестве закономерностей номинации этнонимов: 1) этноним — факт языка и единица целостной этнонимической системы; 2) этнонимообразование подчиняется словообразовательным моделям того или иного языка. В процессе историко-лингвистического анализа этнонимов был выстроен алгоритм выявления этноморфем, выражающих универсальную семантику этнических имен. Параллельное рассмотрение этнической и этнонимической системы в пантопохронии, а также скрупулезное изучение проблем типологической универсалии в этнонимике дало положительные результаты, подтвержденные в процессе интегрированного исследования лингвистического и экстралингвистического содержания этнических имен.

English

The article examines the processes of formation and functioning of ethnic names with the purpose of establishing the laws of nomination. F. Engels expressed the opinion about the absence of any laws of nomination of ethnonyms at the time. Due to the dictatorship of ideology and dogmatic reception of mar Marxist ideas this viewpoint became dominant. Moreover, during the dominance of Communist ideas the study of ethnonyms was seen as an interest in the relics of the past. The fact hindered the development of onomastics, in particular, the fields of ethnonymy and etymology of ethnic names. However, in the 1930s the rules of typological universals in ethnonymy had been specified and formulated. A critical study of the issue made it possible to describe in detail the basic laws of nomination and revealed its two essential features such as positivity and negativity of the semantics of ethnonyms which in themselves were considered as the principal rules of the nomination of ethnonyms. On the basis of the latest achievements of science more regularities in the nomination of ethnonyms were established later. The subject of our research is mainly Turkic ethnonyms. The data was studied from both synchronic and diachronic perspectives, as well as from pantopochrony. The research strategy was based on the statement of conceptual conclusions, which we formulate as patterns of the ethnonym nomination: 1) ethnonym is a fact of language and a unit of the overall ethnonymic system; 2) the formation of ethnomyms is regulated by word formation models of a particular language. In the process of historical linguistic analysis of ethnonyms the algorithm for identifying ethnomorphemes expressing the universal semantics of ethnic names was created. Parallel consideration of ethnic and ethnonymic systems in pantopochrony and the detailed study of the issues of typological universals in ethnonymy have yielded positive results. These results have been also achieved in the process of integrated study of linguistic and extralinguistic contents of ethnic names.

Имя автора Должность Наименование организации
1 MINBAYEV N.J. Filologiya fanlari doktori, professor Janubiy Qozog‘iston davlat universiteti
Название ссылки
1 Neumann I.Uses of the Other "The East" in European Identity Formation. Minneapolis: University of Minnesota, 1999. — 281 р.
2 Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). Т.1. — Алматы: Казахстанское краевое издательство, 1935. — 368 с.
3 Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология тюркских языков. — М.: Наука, 1979. — 273 с
4 Баскаков Н.А. К вопросу о происхождении этнонима «Қырғыз» // Советская этнография. — М.: Наука, 1964. № 2. — С. 16–21.
5 Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. М.: Наука, 1973. — 273 с
6 Варбот Ж.Ж., Журавлев А.Ф. Краткий понятийнотерминологический справочник по этимологии и исторической лексикологии. — М.: Институт русского языка им. В. В. Виноградова РАН, 2014. — 54 с.
7 Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм. — Л.: Изд. Академии наук СССР, 1934. — 236 с
8 Воронин С.В. Основы фоносемантики. — Л.: ЛГУ, 1982. — 243 с. — URL: https://web.archive.org/web/20080504180532/http:// psycholing.narod.ru/voronin-2.html
9 Еремеев Д.Е. К семантике тюркской этнонимии // Этнонимы. — М.: Наука, 1970. — С. 112–118.
10 Иловайский Д. Разыскания о начале Руси. Вместо введения в русскую историю. — М.: Типография Грачева, 1876. — 557 с.
11 Казакова Е.А. Теоретические подходы рассмотрения дуальности «своё– чужое» // Вестник Челябинского государственного университета. 2014. – № 11 (340). Философия. Социология. Культурология. Вып. 32. — С. 120–125. —URL: https://cyberleninka.ru/article/n/teoreticheskie-podhody-rassmotreniya-dualnostisvoyo-chuzhoe
12 Кондаков Н.И. Логический словарь-справочник. — М.: Наука, 1975. — 720 с.
13 Крюков М.В. «Люди», «Настоящие люди» (К проблеме исторической типологии этнических самоназваний) // Советская этнография. — М.: Наука, 1984. — С. 3–26.
14 Кузеев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения. — М.: Наука, 1974. — 576 с.
15 Маковский М.М. Семиотика языческих культур (мифопоэтические этюды) // Вопросы языкознания. — М.: Наука, 2002. №6. — С. 46–58.
16 Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.21. — М.:Гос. издат. полит. литературы, 1961. — 745 с.
17 Марр Н.Я. Избранные работы. Этно-глоттогония Восточной Европы. Т. V. — М.– Л.: Государственное социальноэкомономическое издательство, 1935. — 666 с.
18 Мынбаев Н. Қазақ (казах) – скиталец или воин?– Алматы: Жебе, 2011. — 219 с.
19 Мынбаев Н. Этнос и этноним. Saarbrucken: Lap Lambert Academic Publishing, 2016. — 180 с.
20 Никонов В. А. Краткий топонимический словарь. М.: Мысль, 1966. — 514 c. — URL: http://padaread.com/?book=182779&pg=3
21 Никонов В.А. Введение в топонимику. — М.: Наука, 1965. — 184 с.
22 Никонов В.А. Этнонимы Дальнего Востока // Этническая ономастика. — М.: Наука, 1984. — С. 30–72.
23 Попов А.И. Названия народов СССР. — Л.: Наука, 1973. — 170 с
24 Стратанович Г.Г. Проблема скользящих этнонимов // Этнонимы. — М.: Наука, 1970. — С. 156–168.
25 Суперанская А.В. Групповые обозначения людей в лексической системе языка / Имя нарицательное и собственное. — М.: Наука, 1978. — 206 c
26 Тынышпаев М. История казахского народа. — Алматы: Казахский университет, 1993. — 224 с
27 Чебоксаров Н. Н., И. А. Чебоксарова «Народы, расы, культуры» / под ред. Ю.В. Бромлея. М.: Наука, 1985. — 272 c. — URL: https://vk.com/wall-341621_295
28 Чеснов Я.В. О социальной мотивированности древних этнонимов // Этнонимы. — М.: Наука, 1970. — С. 38-46. Радлов В., Мелиоранский П. Древнетюркские памятники в Кошо-Цайдаме. Орхонские надписи. Кюль-тегин, Билги-каган, Тонюкук. – Семей, 2001.– 185 с
29 ДТС – Древнетюркский словарь / под ред. Д.М. Насилова, Э.Р. Тенишева, А.М. Щербака. Л.: Наука, 1969.
30 ИЭС – Историко-этнографический справочник. «Народы мира» / под ред. Ю.В. Бромлея. М.: Советская энциклопедия, 1988.
31 Дамдинсурэн Ц. Русско-монгольский словарь Орос-монгол толь. — Улан-Батор: Госиздат, 1982. — URL: http://book.tr200.net/v.php?id=4306265
32 Энциклопедический словарь «Женщина в мифах и легендах» / под ред. О.П. Валянской. М.: Главная редакция энциклопедий, 1992.
33 Энциклопедический словарь «Мифы народов мира» / под ред. С.А. Токарева. М.: Советская энциклопедия, 1980.
34 Толковый словарь казахского языка. Т 3, — Алматы: Ғылым, 1978. — 735 c.
В ожидании