29

Tasavvufning ilk davrlaridan boshlab sayr-u suluk maqomlarining turlari, chegarasi, xususiyati, soni va ketma-ketligi borasida turli xil qarashlar bildirilgan – turli soʻfiylar va mualliflar sayr-u sulukda uchtadan mingtagacha boʻlgan maqom mavjudligini uqtirib, bu maqomlarning tavba, talab yoki irodatdan boshlanishi hamda rizo, maʼrifat, fano, baqo yoki ittisol bilan poyoniga yetishini aytishgan. Soʻfiy shoir va mutafakkir Farididdin Attor (1145–1221) ham oʻzining soʻfiyona mazmundagi “Mantiq ut-tayr” dostonida soʻfiylik yoʻlining – sayr-u sulukning maqomlar deb atalmish bosqichlarini oʻz nuqtayi nazaridan tavsiflab, ularni talab, ishq, maʼrifat, istigʻno, tavhid, hayrat hamda faqr va fano ketma-ketligidagi yetti maqomdan iborat deb bilgan. Bu asarda mazkur yetti maqom yetti vodiy koʻrinishida tasvirlanadi. O‘zbek tasavvufshunosligida, sayr-u suluk maqomlari va ularning tasavvuf nazariyasi hamda amaliyotida tutgan o‘rni, so‘fiy shoirlar ijodida ushbu maqomlar tasviri va tavsifi yetarli darajada o‘rganilmagan. Shu jihatdan olib qaralganda, mazkur maqolada ko‘tariladigan mavzu-masalalar dolzarb. Jumladan, o‘zbek adabiyotining yirik vakili, Alisher Navoiy ijodiga katta ta’sir o‘tkazgan forsiy adabiyotining atoqli namoyandasi, so‘fiy shoir va mutafakkir Farididdin Attorning sayr-u suluk maqomlari borasidagi qarashlarini maxsus tadqiq etish Navoiyning shu mavzuda bitilgan dostonidagi an’ana va o‘ziga xoslik masalasiini aniqlashda muhim ahaviyat kasb etadi. Maqolada belgilangan maqsadni amalga oshirish uchun muallif tavsiflash, strukturaviytavsifiy hamda tavsifiy-funksional tadqiqot usullaridan foydalangan.

  • Количество прочтений 29
  • Дата публикации 20-04-2024
  • Язык статьиO'zbek
  • Страницы232–245
English

Since the early periods of Sufism, different views have been expressed regarding the types, limits, characteristics, number and sequence of sites (maqams) of the mystical path (sayru suluk) — different Sufis and authors pointed out that the mystical path has from three to a thousand sites, and that these sites begin with taub (repentance), talab (search) or iradat (desire), and end with rida (contentment), marifat (cognition), fana (disappearance), baka (stay) or ittisal (connection). The Sufi poet and thinker Farid al-din Attar (1145–1221) also described the sites of the mystical path in his Sufi poem "Mantik at-tayr" ("Speech of Birds"). He considered them as consisting of seven statuses in the sequence talab (search), ishq (love), marifat (cognition), istigna (contentment with one's position), tawhid (monotheism), khairat (confusion), fana (disappearance) and baka (stay). In this work, these seven statuses are described in the form of seven valleys. In the realm of Uzbek Sufism, the exploration of the mystical path and its integral role in the theory and practice of Sufism and the depiction of these sites in the works of Sufi poets remains largely uncharted territory. From this perspective, the themes addressed in this article hold significant relevance, offering a fresh perspective on a topic of enduring scholarly interest. In particular, the study of the views of the Sufi poet and thinker Fariduddin Attar, a famous representative of Persian literature who had a great influence on the work of the Uzbek poet Alisher Navoi, is important for determining the issue of tradition and innovation of two poets who wrote poems on this topic. The author used descriptive, structuraldescriptive and descriptive-functional research methods.

Ўзбек

Tasavvufning ilk davrlaridan boshlab sayr-u suluk maqomlarining turlari, chegarasi, xususiyati, soni va ketma-ketligi borasida turli xil qarashlar bildirilgan – turli soʻfiylar va mualliflar sayr-u sulukda uchtadan mingtagacha boʻlgan maqom mavjudligini uqtirib, bu maqomlarning tavba, talab yoki irodatdan boshlanishi hamda rizo, maʼrifat, fano, baqo yoki ittisol bilan poyoniga yetishini aytishgan. Soʻfiy shoir va mutafakkir Farididdin Attor (1145–1221) ham oʻzining soʻfiyona mazmundagi “Mantiq ut-tayr” dostonida soʻfiylik yoʻlining – sayr-u sulukning maqomlar deb atalmish bosqichlarini oʻz nuqtayi nazaridan tavsiflab, ularni talab, ishq, maʼrifat, istigʻno, tavhid, hayrat hamda faqr va fano ketma-ketligidagi yetti maqomdan iborat deb bilgan. Bu asarda mazkur yetti maqom yetti vodiy koʻrinishida tasvirlanadi. O‘zbek tasavvufshunosligida, sayr-u suluk maqomlari va ularning tasavvuf nazariyasi hamda amaliyotida tutgan o‘rni, so‘fiy shoirlar ijodida ushbu maqomlar tasviri va tavsifi yetarli darajada o‘rganilmagan. Shu jihatdan olib qaralganda, mazkur maqolada ko‘tariladigan mavzu-masalalar dolzarb. Jumladan, o‘zbek adabiyotining yirik vakili, Alisher Navoiy ijodiga katta ta’sir o‘tkazgan forsiy adabiyotining atoqli namoyandasi, so‘fiy shoir va mutafakkir Farididdin Attorning sayr-u suluk maqomlari borasidagi qarashlarini maxsus tadqiq etish Navoiyning shu mavzuda bitilgan dostonidagi an’ana va o‘ziga xoslik masalasiini aniqlashda muhim ahaviyat kasb etadi. Maqolada belgilangan maqsadni amalga oshirish uchun muallif tavsiflash, strukturaviytavsifiy hamda tavsifiy-funksional tadqiqot usullaridan foydalangan.

Русский

Начиная с ранних периодов суфизма, относително видов, пределов, характеристик, количества и последовательности стоянок (макамов) мистического пути (сайру сулук) высказывались разные взгляды — разные суфии и авторы указывали, что у мистического пути существует от трех до тысячи стоянок и что эти стоянки начинаются с тауба (покаяние), талаб (поиск) или ирадат (желание) и заканчиваются с рида (довольство), ма’рифат (познание), фана (исчезновение), бака (пребывание) или иттисал (соединение). Суфийский поэт и мыслитель Фарид ад-дин Аттар (1145–1221) тоже в своей суфийской поэме «Мантик ат-тайр» («Речь птиц») описал стоянки мистического пути. Он рассматривал их как состоящие из семи статусов в такой последовательности: талаб (поиск), ишк (любовь), ма’рифат (познание), истигна (довольство своим положением), таухид (единобожие), хайрат (смятение), фана (исчезновение) и бака (пребывание). В этом произведении эти семь статусов описываются в виде семи долин. В исследованиях в узбекской науке суфизма стоянки мистического пути и их роль в теории и практике суфизма, а также описание стоянок мистического пути в произведениях суфийских поэтов недостаточно изучены. С этой точки зрения темы, затронутые в данной статье, являются актуальными. В частности, исследование взглядов суфийского поэта и мыслителя Фаридуддина Аттара, известного представителя персидской литературы, оказавшего большое влияние на творчество узбекского поэта Алишера Навои, имеет важное значение для определения вопроса традиции и новаторства двух поэтов, написавших поэмы по данной теме. Для реализации поставленной цели в статье автор использовал описательный, структурно-описательный и описательно-функциональный методы исследова-ния.

Имя автора Должность Наименование организации
1 ZAXADULLAYEV A.. Oʻqituvchi Denov tadbirkorlik va pedogogika instituti
Название ссылки
1 Джон А. Субхан. Суфизм. Его святые и святыни / Пер. с англ. — СПб.: Издательство «ДИЛЯ», 2005. — 256 с.
2 Ислам. Энциклопедический словарь. — М.: Наука, 1991. — 315 с
3 Koмилoв Н. Taсaввуф. — Toшкент: Movarounnahr, — Oʻzbekiston, 2009. — 448 б.
4 Кныш А.Д. Мусульманский мистицизм. Краткая история / Пер. с англ. М.Г.Романова. — СПб.: Издательство «ДИЛЯ», 2004. — 464 с.
5 Раҳимов K. Moвaрoуннaҳр тaсaввуфи тaриxи: тaълимoтнинг шаклланиши ва тизимлаштирилиши (VIII–XI aсрлaр). — Toшкент: Akademnashr, 2020. — 400 б.
6 Хасан Камил Йылмаз. Тасаввуф и тарикаты. Перевод с туреского А. Урманова. — М.: ООО «Издательская группа «САД», 2007. — 300 с.
7 Ҳаким ат-Термизий, Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али. Манозил ул-ибод мин ал-ибода. (Aраб тилидaн Aбдулқаҳҳор Шоший таржимаси; Aбдурашид Баҳромов таҳрири остида). — Toшкент: Movarounnahr, 2003. — 55 б.
8 Isfahoniy, Abu Mansur. Nahj al-xoss. Nasrulloh Purjavodiy tahriri ostida // “Islomiy tadqiqotlar” jurnali, 1367/1988-y. – № 1-2. – B. 132- 149.
9 Ansoriy, Abdulloh ibn Muhammad. Sad maydon (Tadqiq, tahrir, izohlar va ilovalar muallifi: Suhaylo Musaviy Sirjoniy). — Tehron: Zuvvor, 1375/1996. — 256 b.
10 Tafsiliy, Muhammadsodiq. Tuproqdan falakning eng yuqori nuqtasigacha Attorning yetti ishq shahri yoʻlovchilari bilan birga (fors tilida) // “Eron gumanitar fanlarida yangi yechimlar” ilmiy-tadqiqot konferensiyasi materiallari (Elom, 2018-yil 8-avgust). – Elom, 1397/2008.
11 Sajjodiy, Sayyidjaʼfar. Irfoniy atamalar va iboralar lugʻati. Ikkinchi tahrir. Yettinchi nashr. —Tehron: Tahuriy, 1370/1991. — 814 b
12 Shaʼbonzoda, Maryam. Hijriy-qamariy VIII (milodiy XIV) asrgacha boʻlgan davrda irfoniy “hol” tushunchasining maʼnoviy evolyutsiyasi // “Gavhari goʻyo” (“Soʻzlovchi gavhar”) irfoniy adabiyot tadqiqotlari jurnali. —Tehron. 1391 (2012-2013) yilning qishi. — № 23. — B. 125– 148.
13 Shaqiq Balxiy, Abu Abdulloh. Risolat odob al-ibodot. Arab tilidan Nasrulloh Purjavodiy tarjimasi // “Maorif” jurnali, 1366/1987. — № 10. — B. 106-120.
14 Attor Nishopuriy, Farididdin. Mantiq ut-tayr (fors tilida) (Muhammadrizo Shafiʼiy Kadkaniy tahriri ostida). — Tehron: Suxan, 1384/2005. – 904 b.
15 Ali Muhammadrizoiy Haftodur. Attor sheʼriyati va tafakkurida tasavvufning oʻrni (fors tilida) // “Vista” elektron jurnali: https://vista.ir/w/a/16/7ijzy.
16 Furuzonfar, Badiʼuzzamon. Shayx Farididdin Muhammad Attor Nishopuriyning hayoti va asarlari tahlili (fors tilida). — Tehron: Tehron universiteti nashriyoti, 1340/1961. — 448 b.
17 Koshoniy, Mahmud ibn Ali. Misboh al-hidoyat va miftoh al-kifoyat (Jaloliddin Humoiy tomonidan nashrga tayyorlangan). — Tehron, 1323/1944. — 240 b.
18 Abu Muhammad Roʻzbehon Baqliy Sheroziy. Mashrab ul-arvoh (Osim Ibrohim Kiyoliy Husayniy Shoziliy Darqoviy tahriri ostida). — Bayrut: “Dor ul-kutub al-ilmiya”, 1426/2005. — 370 b
19 Abu Abdurrahmon Muhammad ibn Husayn as-Sulamiy. Darajot almuomalot. Ahmad Tohiriy Iroqiy tomonidan nashrga tayyorlangan. (Sulamiy asarlari toʻplami, 1-jild). — Tehron: Nashri donishgohiy, 1369/1990. — 522 b.
20 Abu Nasr as-Sarroj at-Tusiy. al-Lumaʼ (Tahrir, soʻzboshi va ilovalar muallifi Abdulhalim Mahmud va Toho Abdulboqiy). — Misr: Dor ulkutub al-hadisa; – Bagʻdod: Maktabat ul-musanno, 1380/1960. — 646 b.
21 as-Suhravardiy, Umar ibn Muhammad. Avorif al-maorif (Qosim Ansoriy tomonidan nashrga tayyorlangan). — Tehron, 1364/1985. – 72+326 b
22 ash-Shayx Abu Tolib al-Makkiy, Muhammad ibn Ali ibn Atiyya. Qut al-qulub fi muomalat al-mahbub va vasfu tariq al murid ila maqom at-tasavvuf (Tahrir, soʻzboshi va ilovalar muallifi: Mahmud ibn Ibrohim ibn Muhammad ar-Rizvoniy). 2-jild. — Qohira: “Dor at-taros”, 1422/2001. —1666 b.
В ожидании