35

Nemischa haben fe’li german tillarining diaxronik tahlilida markaziy o‘rin tutadi va leksik birliklarning semantik kengayish, morfologik qayta tuzilish hamda grammatikallashtirish jarayonlari orqali qanday rivojlanishini ko‘rsatuvchi muhim misol hisoblanadi. U dastlab “ushlamoq, egallamoq, o‘zlashtirmoq” ma’nolarini bildirgan Proto-Hind-Yevropa ildizi keh₂p- dan kelib chiqqan. Proto-german davrida bu ildiz statik shakllar (haben-) va faktiv shakllar (habjan- / hafjan) sifatida rivojlanib, fe’l tizimida aspektual va valentlik farqlarining ilk shakllanishini aks ettirgan. Ushbu shakllar keyinchalik hozirgi nemischa haben fe’liga asos bo‘lgan bo‘lib, uning semantik va grammatik moslashuvchanligi uni til tizimining markaziy elementi darajasiga ko‘targan.Vaqt o‘tishi bilan haben fe’li semantik o‘zgarishni boshdan kechirdi u dastlabki aniq egalik yoki ushlash harakatidan mavhum egalik va majburiyat ifodalariga o‘tdi. Bu jarayon ko‘plab tillarda kuzatiladigan umumiy tipologik hodisadir, ya’ni egalik bildiruvchi fe’llar yordamchi fe’llarga aylanib, perfekt zamon shakllarini ifodalay boshlaydi. O‘rta yuqori nemis davriga kelib, haben murakkab zamonlarda sein (“bo‘lmoq”) bilan bir qatorda yordamchi fe’l sifatida to‘liq shakllangan edi; u tranzitiv va intranzitiv fe’llarni perfekt va pluperfekt tuzilmalarda farqlashda ishlatilgan. Gotcha, qadimgi islandcha, qadimgi inglizcha, qadimgi frizcha, qadimgi sakscha, gollandcha va qadimgi yuqori nemischa manbalar bilan taqqoslash habenning proto-german merosi va dialektal yangiliklarini yoritadi. Masalan, gotcha habais va qadimgi inglizcha hæbbe dastlab “ega bo‘lmoq” ma’nosini saqlagan, biroq ularning yordamchi fe’l sifatidagi ishlatilishi keyinchalik asta-sekin shakllangan. Bu grammatikallashtirish jarayoni tarixiy tildagi sintaksis, semantika va morfologiya o‘zaro ta’sirining murakkab dinamikasini namoyon etadi. Bundan tashqari, keh₂p- ildizining so‘z yasovchi kuchi faqat fe’llar bilan cheklanmaydi. Masalan, inglizcha haven (“bandargoh”), nemischa Hafen (“port”) va qadimgi irlandcha cuan (“qo‘ltiq”) kabi ot shakllari butun hind-yevropa tillarida “egalik” va “makon” ma’nolari o‘rtasidagi semantik uzluksizlikni ko‘rsatadi. Bu birliklar fizik egalik, joyni egallash va grammatik egalik o‘rtasidagi tushunchaviy bog‘liqlikni ta’kidlaydi.

  • Количество прочтений 35
  • Дата публикации 20-10-2025
  • Язык статьиO'zbek
  • Страницы7-29
English

The German verb haben occupies a pivotal position in the diachronic analysis of the Germanic languages, serving as a key example of how lexical items evolve through the interwoven processes of semantic expansion, morphological restructuring, and grammaticalization. Deriving from the Proto-Indo-European root keh₂p- (‘to seize, grasp, or take possession of’), the verb originally conveyed a concrete sense of physical control or acquisition. In Proto-Germanic, this root developed into both stative forms (haben-) and factitive forms (habjan- / hafjan-), reflecting an early diversification of aspectual and valency distinctions within the verbal system. These forms eventually gave rise to the modern German haben, whose semantic and grammatical versatility makes it a cornerstone of the language’s verbal paradigm. Over time, haben underwent a profound semantic shift from expressing tangible acts of possession or holding to denoting more abstract relationships of ownership and obligation. This transition exemplifies a broader typological tendency in the world’s languages, whereby verbs of possession often grammaticalize into auxiliary verbs marking perfect aspect constructions. By the Middle High German period, haben had become fully integrated as an auxiliary in compound tenses, functioning alongside sein (‘to be’) to mark the distinction between transitive and intransitive verbal classes in the formation of the perfect and pluperfect. Comparative evidence from related early Germanic languages Gothic, Old Norse, Old English, Old Frisian, Old Saxon, Dutch, and Old High German illustrates both the shared Proto-Germanic inheritance and subsequent dialect-specific innovations. For instance, Gothic habais and Old English hæbbe retain the original lexical meaning ‘to have,’ while their use as auxiliaries emerges progressively in later stages. This gradual grammaticalization trajectory highlights the dynamic interplay between syntax, semantics, and morphology in historical language development. Furthermore, the productivity of the root keh₂pextends beyond the verbal domain. Nominal derivatives such as English haven (‘harbor’), German Hafen (‘port’), and even Old Irish cuan (‘bay’) testify to the enduring semantic field of containment and possession across the Indo-European languages. These reflexes underscore the conceptual continuity linking physical possession with spatial enclosure and, by extension, grammatical possession.

Ўзбек

Nemischa haben fe’li german tillarining diaxronik tahlilida markaziy o‘rin tutadi va leksik birliklarning semantik kengayish, morfologik qayta tuzilish hamda grammatikallashtirish jarayonlari orqali qanday rivojlanishini ko‘rsatuvchi muhim misol hisoblanadi. U dastlab “ushlamoq, egallamoq, o‘zlashtirmoq” ma’nolarini bildirgan Proto-Hind-Yevropa ildizi keh₂p- dan kelib chiqqan. Proto-german davrida bu ildiz statik shakllar (haben-) va faktiv shakllar (habjan- / hafjan) sifatida rivojlanib, fe’l tizimida aspektual va valentlik farqlarining ilk shakllanishini aks ettirgan. Ushbu shakllar keyinchalik hozirgi nemischa haben fe’liga asos bo‘lgan bo‘lib, uning semantik va grammatik moslashuvchanligi uni til tizimining markaziy elementi darajasiga ko‘targan.Vaqt o‘tishi bilan haben fe’li semantik o‘zgarishni boshdan kechirdi u dastlabki aniq egalik yoki ushlash harakatidan mavhum egalik va majburiyat ifodalariga o‘tdi. Bu jarayon ko‘plab tillarda kuzatiladigan umumiy tipologik hodisadir, ya’ni egalik bildiruvchi fe’llar yordamchi fe’llarga aylanib, perfekt zamon shakllarini ifodalay boshlaydi. O‘rta yuqori nemis davriga kelib, haben murakkab zamonlarda sein (“bo‘lmoq”) bilan bir qatorda yordamchi fe’l sifatida to‘liq shakllangan edi; u tranzitiv va intranzitiv fe’llarni perfekt va pluperfekt tuzilmalarda farqlashda ishlatilgan. Gotcha, qadimgi islandcha, qadimgi inglizcha, qadimgi frizcha, qadimgi sakscha, gollandcha va qadimgi yuqori nemischa manbalar bilan taqqoslash habenning proto-german merosi va dialektal yangiliklarini yoritadi. Masalan, gotcha habais va qadimgi inglizcha hæbbe dastlab “ega bo‘lmoq” ma’nosini saqlagan, biroq ularning yordamchi fe’l sifatidagi ishlatilishi keyinchalik asta-sekin shakllangan. Bu grammatikallashtirish jarayoni tarixiy tildagi sintaksis, semantika va morfologiya o‘zaro ta’sirining murakkab dinamikasini namoyon etadi. Bundan tashqari, keh₂p- ildizining so‘z yasovchi kuchi faqat fe’llar bilan cheklanmaydi. Masalan, inglizcha haven (“bandargoh”), nemischa Hafen (“port”) va qadimgi irlandcha cuan (“qo‘ltiq”) kabi ot shakllari butun hind-yevropa tillarida “egalik” va “makon” ma’nolari o‘rtasidagi semantik uzluksizlikni ko‘rsatadi. Bu birliklar fizik egalik, joyni egallash va grammatik egalik o‘rtasidagi tushunchaviy bog‘liqlikni ta’kidlaydi.

Русский

Немецкий глагол haben занимает центральное место в диахроническом анализе германских языков, служа ключевым примером того, как лексические единицы развиваются под влиянием взаимосвязанных процессов семантического расширения, морфологической перестройки и грамматикализации. Происходя от праиндоевропейского корня keh₂p- («схватывать, хватать, владеть»), глагол первоначально выражал конкретное значение физического обладания или присвоения. В прагерманском языке этот корень развился как в стативных формах (haben-), так и в фактивных формах (habjan- / hafjan-), что отражает раннее разграничение аспектуальных и валентных свойств в системе глагола. Эти формы со временем привели к появлению современного немецкого haben, чья семантическая и грамматическая гибкость делает его краеугольным элементом немецкой глагольной парадигмы. Со временем haben претерпел глубокий семантический сдвиг — от выражения конкретных актов обладания к обозначению абстрактных отношений собственности и обязательства. Этот переход иллюстрирует более широкий типологический процесс, характерный для многих языков мира, в которых глаголы обладания грамматикализуются как вспомогательные глаголы, выражающие перфектные конструкции. Уже в период средневерхненемецкого языка haben полностью интегрировался в систему сложных времен, функционируя наряду с sein («быть») и разграничивая переходные и непереходные глаголы в образовании перфекта и плюсквамперфекта. Сравнительные данные из родственных древнегерманских языков готского, древнеисландского, древнеанглийского, древнефризского, древнесаксонского, нидерландского и древневерхненемецкого показывают как общегерманское наследие, так и диалектные инновации. Например, готское habais и древнеанглийское hæbbe сохраняют исходное значение «иметь», в то время как их вспомогательное употребление возникает постепенно. Эта постепенная грамматикализация демонстрирует динамическое взаимодействие синтаксиса, семантики и морфологии в историческом развитии языка. Кроме того, продуктивность корня keh₂p- выходит за пределы глагольной сферы. Существительные, такие как английское haven («гавань»), немецкое Hafen («порт») и даже древнеирландское cuan («залив»), свидетельствуют о прочности семантического поля обладания и пространства во всей индоевропейской семье языков. Эти рефлексы подчеркивают понятийную преемственность, связывающую физическое владение с пространственным заключением и в дальнейшем с грамматическим выражением обладания.

Имя автора Должность Наименование организации
1 SUYUNOVA G.B. Mustaqil tadqiqotchi Samarqand davlat chet tillar instituti
Название ссылки
1 Anttila, R. (1969). Proto-Indo-European Schwebeablaut. Berkeley, CA: University of California Press.
2 Battye, A., & Roberts, I. (1995). Indo-European origins of Germanic syntax. In A. Battye & I. Roberts (Eds.), Clause structure and language change (pp. 140–169). Oxford: Oxford University Press.
3 Beekes, R. S. P. (1995). Comparative Indo-European linguistics: An introduction. Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins.
4 Bybee, J. (2007). Frequency of use and the organization of language. New York: Oxford University Press.
5 Bybee, J., Perkins, R., & Pagliuca, W. (1994). The evolution of grammar: Tense, aspect, and modality in the languages of the world. Chicago – London: The University of Chicago Press.
6 Clackson, J. (2000). Time depth in Indo-European. In A. McMahon, C. Renfrew, & L. Trask (Eds.), Time Depth in Historical Linguistics (pp. 441–454). Cambridge: McDonald Institute for Archaeological Research.
7 Concu, V. (2015). The historical evolution of the German present perfect from the perspective of complexity theory and emergent grammar (Master’s thesis). 67 p.
8 Ringe, D. (2006). From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. New York: Oxford University Press.
9 Fortson, B. W. (2010). Indo-European language and culture: An introduction (2nd ed.). Malden, MA: Wiley-Blackwell.
10 Greenberg, J. H. (2000). Indo-European and its closest relatives: The Eurasiatic language family. Volume I: Grammar. Stanford, CA: Stanford University Press.
11 Hewson, J., & Bubeník, V. (1997). Tense and aspect in Indo-European languages: Theory, typology, diachrony. Amsterdam: John Benjamins.
12 Hock, H. H., & Joseph, B. D. (2009). Language history, language change, and language relationship: An introduction to historical and comparative linguistics (2nd ed.). Berlin: Mouton de Gruyter.
13 Mallory, J. P., & Adams, D. Q. (2006). The Oxford introduction to ProtoIndo-European and the Proto-Indo-European world. Oxford: Oxford University Press.
14 Kroonen, G. (2013). Etymological dictionary of Proto-Germanic. Leiden: Brill.
15 Kroonen, G., & Ringe, D. (2010). Proto-Germanic morphology and lexical development. Journal of Historical Linguistics, 1(2), 123–162.
16 Larsen-Freeman, D., & Cameron, L. (2008). Complex systems and applied linguistics. Oxford: Oxford University Press.
17 Lehmann, W. P., & Slocum, J. (2007). A grammar of Proto-Germanic. Austin, TX: Linguistics Research Center, University of Texas at Austin.
18 Liberman, A. (2008). An analytic dictionary of English etymology: An introduction. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.
19 Mallory, J. P. (1989). In search of the Indo-Europeans: Language, archaeology and myth. London: Thames and Hudson.
20 Öhl, P. (2009). Die Entstehung des periphrastischen Perfekts mit haben und sein im Deutschen – eine längst beantwortete Frage? Zeitschrift für Sprachwissenschaft, 28(2), 265–306.
21 Ringe, D. (2006). From Proto-Indo-European to Proto-Germanic. New York: Oxford University Press.
22 Lehmann, W. P., & Slocum, J. ed. (2007). A grammar of Proto-Germanic. Austin, TX: Linguistics Research Center, University of Texas at Austin.
В ожидании