249

Аннотация. Глобал иқлим ўзгариши шароитида ғўзанинг тезпишар, серҳосил, юқори тола сифати ва чиқимига эга, турли касаллик ва стресс омилларга бардошли бўлган рақобатбардош навларини яратишда бошланғич ашёни танлаш, уларда турли усулларда чатиштириш ишларини олиб бориш, дурагай авлодларда белгиларнинг ирсийланиши ва ўзгарувчанлигини ўрганиш орқали ноёб белгиларга эга бўлган селекцион материаллар яратиш мақсадга мувофиқдир. Мақолада ғўзанинг G.hirsutum L. турига мансуб ёввойи ва рудерал турлари, АҚШ селекциясига мансуб навлар асосида яратилган навлар ва тизмалараро чатиштириш орқали олинган дурагайларда морфохўжалик белгиларнинг шаклланиши аниқланди. Бунда биологик кўчатзорлардаги F2, F3 дурагайлари ва F2B1 ҳамда F3B1 беккросс дурагайларида комплекс қимматли хўжалик белгиларига эга оилаларни ажратиб олиш борасида танлов ишлари амалга оширилди. Ғўзанинг ёввойи ва рудерал намуналари ҳамда келиб чиқиши географик жиҳатдан узоқ шакллар иштирокида яратилган ғўзанинг Гулистон ва С-5707 навларини лабораторияда яратилган нав ва тизмалар билан ўзаро чатиштириб олинган дурагайларда тезпишар, юқори маҳсулдор, вилт касаллигига бардошли ва юқори тола сифатига эга бўлган F3Гулистон х С-8292, F3(F3С-8290 х Гулистон) х Гулистон ва F3Т-45 х Гулистон оилалари ажратиб олинди. Ушбу дурагай оилаларда тезпишарлик, бир дона кўсакдаги пахта хом ашёси вазни, 1000 дона чигит вазни ҳамда тола сифати бўйича андоза С-6524 нави кўрсаткичига нисбатан юқори натижа кузатилди. Селекцион кўчатзорларда хўжаликка қимматли белгиларнинг авлоддан-авлодга ўтишини аниқлаш ва дурагай
оилаларда танлов ишларини тўғри олиб борилиши эвазига ноёб селекцион материаллар олиш имкониятини яратади. Юқоридаги натижалардан келиб чиқиб ўрганилган F3 ва F3B1 дурагай оилаларда селекцион жараёнини давом
эттирилиши натижасида тезпишар, ҳосилдор ва бошқа хўжаликка қимматли белгиларига эга бўлган тизмалар яратиш мумкинлигини таъкидлаш мумкин.

  • Web Address
  • DOI
  • Date of creation in the UzSCI system18-06-2022
  • Read count249
  • Date of publication28-03-2022
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages39-44
Ўзбек

Аннотация. Глобал иқлим ўзгариши шароитида ғўзанинг тезпишар, серҳосил, юқори тола сифати ва чиқимига эга, турли касаллик ва стресс омилларга бардошли бўлган рақобатбардош навларини яратишда бошланғич ашёни танлаш, уларда турли усулларда чатиштириш ишларини олиб бориш, дурагай авлодларда белгиларнинг ирсийланиши ва ўзгарувчанлигини ўрганиш орқали ноёб белгиларга эга бўлган селекцион материаллар яратиш мақсадга мувофиқдир. Мақолада ғўзанинг G.hirsutum L. турига мансуб ёввойи ва рудерал турлари, АҚШ селекциясига мансуб навлар асосида яратилган навлар ва тизмалараро чатиштириш орқали олинган дурагайларда морфохўжалик белгиларнинг шаклланиши аниқланди. Бунда биологик кўчатзорлардаги F2, F3 дурагайлари ва F2B1 ҳамда F3B1 беккросс дурагайларида комплекс қимматли хўжалик белгиларига эга оилаларни ажратиб олиш борасида танлов ишлари амалга оширилди. Ғўзанинг ёввойи ва рудерал намуналари ҳамда келиб чиқиши географик жиҳатдан узоқ шакллар иштирокида яратилган ғўзанинг Гулистон ва С-5707 навларини лабораторияда яратилган нав ва тизмалар билан ўзаро чатиштириб олинган дурагайларда тезпишар, юқори маҳсулдор, вилт касаллигига бардошли ва юқори тола сифатига эга бўлган F3Гулистон х С-8292, F3(F3С-8290 х Гулистон) х Гулистон ва F3Т-45 х Гулистон оилалари ажратиб олинди. Ушбу дурагай оилаларда тезпишарлик, бир дона кўсакдаги пахта хом ашёси вазни, 1000 дона чигит вазни ҳамда тола сифати бўйича андоза С-6524 нави кўрсаткичига нисбатан юқори натижа кузатилди. Селекцион кўчатзорларда хўжаликка қимматли белгиларнинг авлоддан-авлодга ўтишини аниқлаш ва дурагай
оилаларда танлов ишларини тўғри олиб борилиши эвазига ноёб селекцион материаллар олиш имкониятини яратади. Юқоридаги натижалардан келиб чиқиб ўрганилган F3 ва F3B1 дурагай оилаларда селекцион жараёнини давом
эттирилиши натижасида тезпишар, ҳосилдор ва бошқа хўжаликка қимматли белгиларига эга бўлган тизмалар яратиш мумкинлигини таъкидлаш мумкин.

Русский

В условиях глобального потепления в деле создания скороспелых конкурентоспособных сортов хлопчатника, устойчивых к болезням и стрессовым факторам, с высоким выходом и качеством волокна, т.е. обладающих уникальними признаками целесобразно правильно подобрать исходные формы, использование различных методов гибридизации, изучение наследование и изменчивости признаков у гибридных поколений. В статье определены формирование морфохозяйственных, признаков у гибридов хлопчатника, полученных при использовании межсортовых и межлинейных скрещиваний на основе диких и рудеральных форм, а также с учатием сортов Американской селекции. В биологическом питомнике у гибридов F2, F3 и у беккросс гибридов F2B1 и F3B1 проведены отборы для выделения семей, обладающих комплексом хозяйственно-ценных признаков. При использовании сортов Гулистан и С-5707, полученных с использовании диких и рудеральных форм, и
географически отдаленных форм с сортами и линиями лаборатории, выделены семьи F3Гулистан х С-8292, F3(F3С-8290 х Гулистон) х Гулистан и F3Л-45 х Гулистан, обладающие скороспелостью, высокопродуктивностью, устойчивостью к вилту и высоким качеством волокна. Эти гибридные семьи провявили высокую скороспелость, крупность коробочек, массу 1000 шт. семян и высокое качество волокна, по сравнению со стандартным сортом С-6524. Проверка хозяйственно-ценных признаков по потомству и правильное проведение отбора у гибридных семей в селекционном питомнике позволяют получить ценные селекционные материалы. Исходя из саказанного, в результате продолжения селекционного процесса у изученных гибридных семей F3 и F3B1 можно создать скороспелые, урожайные линии, обладающие высокими хозяйственно-ценными признаками.

English

Under conditions of global warming in creating early maturing competitive varieties of cotton, resistant to diseases and stress factors, as well as with high fiber yield and quality, it is expedient to select initial forms, use them in various hybridization methods, study inheritance and variability of traits in hybrid generations, and create breeding material with valuable traits. In the article formation of morphoeconomic traits in cotton hybrids obtained by using intervarietal and interlinear crossing on the basis of wild and ruderal forms, as well as with the participation of American selection varieties are determined. In the biological nursery in hybrids F2, F3 and backcross hybrids F2B1 and F3B1 selection for separating families with a complex of economically valuable characters was conducted. Using cultivars Gulistan and C-5707 obtained by using wild and ruderal forms and geographically distant forms with cultivars and lines of the laboratory, families F3Guliston х C-8292, F3 (F3C-8290 х Guliston) õ Guliston and F3L-45 х Guliston were formed which possess early maturing, high yielding, resistant to wilt and high quality of fiber. These hybrid families had high early maturity, large boll size, 1000 seed size and high fibre quality than the standard variety C-6524. In the breeding nursery by checking the economically valuable characters of offspring and proper conduct of selection in hybrid families allow to obtain valuable breeding materials Proceeding from the above mentioned, as a result of continuation of selection process in hybrid families F3 and F3B1 studied it is possible to create early maturing, productive lines with high economically valuable traits.

Author name position Name of organisation
1 Babaev Y.A. katta ilmiy xodim ПСУЕАИТИ
2 Orazbayeva .E. Katta ilmiy xodim ПСУЕАИТИ
3 Ganiev S.M. Mustaqil izlanuvchi ПСУЕАИТИ
Name of reference
1 Абдуллаев А.А., Дариев Р.С., Омельченко М.В., Клят В.П., Ризаева С.М. и др. Атлас рода Gossypium L. Тошкент, «Фан», 2010. 264 с.
2 Абдуллаев А.А., Ризаева С.М., Эрназарова З.А., Абдуллаев Ф.Х., Эрназарова Д.К., Аманов Б.Х., Арсла- нов Д.М., Муминов Х.А., Рафиева Ф.У., Сирожаддинов Б.А. Изучение морфобиологических особенностей и наследования ценных признаков у межвидовых гибридов F2 и F1B1. “Қишлоқ хўжалиги экинлари селекцияси ва уруғчилиги соҳасининг ҳозирги ҳолати ва ривожланиш истиқболлари”. Республика илмий-амалий анжумани илмий материаллари тўплами. Тошкент, 2015 йил, 15-16 декабр. 60-63 бетлар.
3 Амантурдиев А.Б., Ким Р.Г. Структура куста и ее взаимосвязь с морфохозяйственными признаками и вилтоустойчивостью хлопчатника вида G. hirsutum L. Монография. Ташкент. «Фан», 2008 г. 295 с.
4 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.: Колос, 1985, 351 с.
5 Муминов Х.А., Эрназарова З.А., Ризаева С.М., Абдуллаев Ф.Х. Разнообразие А геномного хлопчатника-цен- ный источник для селекции. Соленое Займище на базе ФГБНУ “Прикаспийский научно-исследовательский институт аридного земледелия”. Астрахань, 2016 г. 11-13 мая. С. 462-466.
6 Назаров Р.С. «Қишлоқ ҳаёти» газетаси, 2008 йил 1 июль, №80 (7385)-сон, 3 б.
7 Назаров Р.С. Селекция высококачественных форм хлопчатника. «Достижения и перспективы эксперимен- тальной биологии растений». Материалы респ. научно-практ. конф. 21 ноября 2013. Тошкент, 2013. С. 106-108.
Waiting