206

Глобал иқлим ўзгариши шароитида селекционерлар олдида ғўзанинг тезпишар, серҳосил, юқори тола чиқими ва сифатига эга, турли касаллик ва стресс омилларга бардошли бўлган рақобатбардош навларини яратиш ва уларни ишлаб чиқаришга жорий этиш масаласи турибди. Ушбу кўрсаткичларга эга янги ғўза навларини яратиш йўлидаги муваффақият авваламбор бошланғич ашёларнинг мавжудлиги ва селекция ишида уларни тўғри танлашга боғлиқдир. Юқоридаги масалаларнинг ечимини топишдаги селекцион жараёнларда тадқиқот объекти сифатида “Интенсив ғўза навлари селекцияси” ва “Сув танқислиги ва шўрга чидамли ғўза навлари селекцияси” лабораторияларида яратилган ғўза навлари шунингдек, улар иштирокида олинган юқори авлод дурагайлари хизмат қилди. Андоза нав сифатида ғўзанинг С-6524 нави олинди. Селекцион материалларда морфохўжалик белгилар авлодлар кетма-кетлигида таҳлил қилинди. Verticillium вилт замбуруғи билан табиий зарарланган фонда F4 -F6 оилаларини ўрганиш натижасида тезпишар, юқори маҳсулдор, вилт касаллигига бардошли, юқори тола сифатига эга бўлган оилалар ажратиб олинди. F4 дурагай оилаларда тола сифати бўйича лаборатория таҳлилида юқори кўрсаткичларга эга намуналарнинг ажратилиши ва паст кўрсаткичда бўлган намуналарнинг чиқитга чиқарилиши натижасида F5 дурагай оилаларда F4 дурагай оилаларга нисбатан тола сифат кўрсаткичлари юқори бўлди. Айниқса, тола сифати бўйича комплекс юқори кўрсаткичлар F5 С-8292 х С-5707 ва F5 С-8290 х С-5707 дурагай оилаларида кузатилди. Барча F5 дурагай оилаларда тола сифат кўрсаткичлари III-IV тип талабларига тўлиқ жавоб бериши аниқланди. F6 дурагай оилаларини ўрганиш жараёнида эса тезпишар (105-109 кун), вилт касаллигига бардошли, юқори маҳсулдор, тола сифати III-IV типга мансуб, 1000 дона чигит вазни 133-145 грамм бўлган оилалар танлаб олинди. Танлаб олинган тезпишар, йирик кўсакли, тола чиқими ва сифати юқори оилаларда селекцион жараённинг олиб борилиши ноёб қимматли хўжалик белгиларига эга бўлган янги ғўза навларини яратиш имкониятини беради.

  • Web Address
  • DOI
  • Date of creation in the UzSCI system21-07-2022
  • Read count206
  • Date of publication28-06-2022
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages15-21
Ўзбек

Глобал иқлим ўзгариши шароитида селекционерлар олдида ғўзанинг тезпишар, серҳосил, юқори тола чиқими ва сифатига эга, турли касаллик ва стресс омилларга бардошли бўлган рақобатбардош навларини яратиш ва уларни ишлаб чиқаришга жорий этиш масаласи турибди. Ушбу кўрсаткичларга эга янги ғўза навларини яратиш йўлидаги муваффақият авваламбор бошланғич ашёларнинг мавжудлиги ва селекция ишида уларни тўғри танлашга боғлиқдир. Юқоридаги масалаларнинг ечимини топишдаги селекцион жараёнларда тадқиқот объекти сифатида “Интенсив ғўза навлари селекцияси” ва “Сув танқислиги ва шўрга чидамли ғўза навлари селекцияси” лабораторияларида яратилган ғўза навлари шунингдек, улар иштирокида олинган юқори авлод дурагайлари хизмат қилди. Андоза нав сифатида ғўзанинг С-6524 нави олинди. Селекцион материалларда морфохўжалик белгилар авлодлар кетма-кетлигида таҳлил қилинди. Verticillium вилт замбуруғи билан табиий зарарланган фонда F4 -F6 оилаларини ўрганиш натижасида тезпишар, юқори маҳсулдор, вилт касаллигига бардошли, юқори тола сифатига эга бўлган оилалар ажратиб олинди. F4 дурагай оилаларда тола сифати бўйича лаборатория таҳлилида юқори кўрсаткичларга эга намуналарнинг ажратилиши ва паст кўрсаткичда бўлган намуналарнинг чиқитга чиқарилиши натижасида F5 дурагай оилаларда F4 дурагай оилаларга нисбатан тола сифат кўрсаткичлари юқори бўлди. Айниқса, тола сифати бўйича комплекс юқори кўрсаткичлар F5 С-8292 х С-5707 ва F5 С-8290 х С-5707 дурагай оилаларида кузатилди. Барча F5 дурагай оилаларда тола сифат кўрсаткичлари III-IV тип талабларига тўлиқ жавоб бериши аниқланди. F6 дурагай оилаларини ўрганиш жараёнида эса тезпишар (105-109 кун), вилт касаллигига бардошли, юқори маҳсулдор, тола сифати III-IV типга мансуб, 1000 дона чигит вазни 133-145 грамм бўлган оилалар танлаб олинди. Танлаб олинган тезпишар, йирик кўсакли, тола чиқими ва сифати юқори оилаларда селекцион жараённинг олиб борилиши ноёб қимматли хўжалик белгиларига эга бўлган янги ғўза навларини яратиш имкониятини беради.

Русский

В условиях глобального изменения климата перед селекционерами стоит вопрос о создании и внедрении в производство скороспелых, высокоурожайных, конкурентоспособных сортов хлопчатника, с высоким выходом и качеством волокна, а также устойчивых к заболеваниям и стресс факторам. Успех в деле создания новых сортов хлопчатника, обладающих этими параметрами, зависит от наличия исходных форм и правильного отбора для использования в селекционном процессе. Для решения выше стоящих вопросов были привлечены как объекты исследований сорта и гибриды хлопчатника, полученные в лабораториях селекции интенсивных сортов хлопчатника и селекции сортов хлопчатника устойчивых к водному дефициту и засолению. В качестве стандарта использован сорт хлопчатника С-6524. Морфохозяйственные признаки у селекционных материалов анализируваны по потомству. В результате изучения семей F4 -F6 на естественно зараженном вилтовом фоне Verticillium получены скороспелые, высокопродуктивные семьи, устойчивые к вилту, а также с высоким выходом и качеством волокна. В результате отбора растений с высоким качеством волокна и браковки низких показателей у семей F4 , в F5 получены растения с более высокими показателями волокна, чем у семей F4 . Особенно по комплексу высоких показателей по качеству волокна наблюдалось у гибридных семей F5 С-8292 х С-5707 и F5 С-8290 х С-5707. Все гибридные семьи F5 по качеству волокна отвечали требованиям III-IV типа. В процессе изучения гибридных семей F6 выделены скороспелые (105-109), высокопродуктивные семьи, обладающие устойчивостью к вилту, с массой 1000 шт. семян 133-145 г. и с качеством волокна III-IV типа. Полученные скороспелые, крупнокоробочные, семьи с высоким выходом и качеством волокна, позволяют вести селекционный процесс с целью создания новых сортов хлопчатника обладающих хозяйственно-ценными признаками.

English

Under conditions of global climate change, breeders are faced with the issue of developing and introducing into production early maturing, high-yielding, competitive cotton varieties with high fiber yield and quality, as well as resistant to diseases and stress factors. The success in developing new cotton varieties with these parameters depends on the availability of initial forms and proper selection for their use in the breeding process. To solve above mentioned questions cotton varieties and hybrids obtained in the intensive cotton varieties selection laboratory and the cotton varieties selection laboratory resistant to water deficit and salinity were involved as objects of research. Cotton variety C-6524 was used as a standard. Morphological traits in breeding materials were determined by progeny. As a result of studying F4 -F6 families on naturally infested Verticillium wilt, early maturing, high yielding families with high fiber yield and quality were obtained. As a result of selecting plants with high fibre quality and rejecting low fibre quality in F4 families, higher fibre quality plants were obtained in F5 than in F4 families. Particularly high fibre quality was observed in hybrid F5 families F5 C8292 x C-5707 and F5 C-8290 x C-5707. All F5 hybrid families met type III-IV fibre quality requirements. While studying hybrid families F6 , early maturing (105-109), high-yielding families with resistance to wilt, with 1000 seeds weight of 133-145 grams and with fiber quality of III-IV type were selected. The obtained early maturing, large-bodied families with high fiber yield and quality make it possible to conduct the breeding process for creation of new cotton varieties with economically valuable features.

Author name position Name of organisation
1 Babaev Y.A. katta ilmiy xodim ПСУЕАИТИ
2 Orazbayeva .E. Katta ilmiy xodim ПСУЕАИТИ
3 Ganiev S.M. Tadqiqotchi ПСУЕАИТИ
Name of reference
1 Амантурдиев А.Б. Ким Р.Г. Структура куста и ее взаимосвязь с морфохозяйственными признаками и вилтоустойчивостью хлопчатника вида G. hirsutum L. Монография. Ташкент. «Фан», 2008 г. 295с
2 Ахмедов Д., Рахимов А. “Бир тур ичида чатиштириш асосида олинган F1 дурагай авлодлари тезпишарлигининг фазаларга боғлиқлиги”. //AGRO ILM журнали. № 3 (66) –сон, 2020. 12-13
3 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.: Колос, 1985. С.351.
4 Каримов Э.Ё., Шеримбетов А.Г., Юлдашев У.Х. «Показатели компонентов скороспелости у доработанных сортов и линий хлопчатника». Халқаро илмий-амалий конференция тўплами. Тошкент. 15-16 декабрь, 2016 й. 217-218 б.
5 Назаров Р.С. Селекция высококачественных форм хлопчатника. «Достижения и перспективы экспериментальной биологии растений». Материалы респ. научно-практ. конф. 21 но
6 Попов П.В. Совершенствование методов селекции средневолокнистых сортов хлопчатника. // Монография. - Ташкент, 2002. - С. 3-80.
7 Попов П.В., Даминова Д. Сопряженность устойчивости к вилту и длины вегетационного периода на разных фонах заражения. // Материалы международной научной конференции «Эволюционные и селекционные аспекты скороспелости и адаптивности хлопчатника и других сельскохозяйственных культур». - Ташкент, Из-во «Фан», 2005. - С. 120-121.
8 Рахмонқулов М. «Создание скороспелых, высокопродуктивных сортов и линий хлопчатника вида G.Hirsutum L. на основе новых методов селекции». //Автореферат на соискание ученой степени доктора сельскохозяйственных наук. Ташкент, 2017 г. с.24.
9 Юлдашева Р., Намазов Ш., Холмурадова Г., Юсупов А., Курбанов У. «Тур ичи дурагалаш орқали яратилган селекцион оилаларда тезпишарликнинг шаклланиши» “Қишлоқ хўжалиги экинлари селекцияси ва уруғчилиги соҳасининг ҳозирги ҳолати ва ривожланиш истиқболлари”. Республика илмий-амалий анжумани илмий материаллари тўплами. Тошкент, 2015 йил, 15-16 декабр. 73-77 бетлар
10 Холмуродова Г.Р., Намазов Ш.Э., Қурбонов Ў., Мавлонова Н.Ў. “Ғўза конвергент оила ва тизмаларида тезпишарлик белгисининг ирсийланиши”. Халқаро илмий-амалий конференция тўплами. Тошкент. 15-16 декабрь, 2016 й. 212-214 б
Waiting