123

Ушбу мақолада ҳанафий мазҳабининг классик даври манбаларида  ижтимоий-ҳуқуқий муносабатларга оид ория масаласи, унинг шаръий ҳукми ва турлари ўрганилган. Ислом ҳуқуқига оид манбаларида ория масаласини ўрганишнинг аҳамиятли тарафи шундаки, инсонлар ўртасидаги ўзаро ижтимоий муносабатларни тартибга солиш билан бирга, мазкур соҳага доир бугунги кундаги долзарб муаммоларга ечим бўлади. Илмий мақолада Қуръон оятлари, ҳадиси шарифлар далиллар келтирилди. Шунингдек, ория масаласида фикр билдирган Мовароуннаҳрлик ва ислом дунёсида таниқли ҳанафий мазҳаби фақиҳларнинг асарлари билан бир қаторда шофеъий мазҳаби фақиҳларидан Абу Исҳоқ Шерозийнинг (ваф. 486) “Муҳаззаб” асаридан иқтибослар келтирилди ва қиёсий таҳлил қилинди. Мақолада таҳлилга тортилган асосий масалалар юзасидан хулосалар берилди.  Мақсади. Ислом ҳуқуқига оид манбаларида ория муносабатларини таҳлил этиш, унинг ҳукми, келадиган ўринлари ва турларини илмий жиҳатдан асослаб беришдан иборат. Усуллар. Мавзуни ёритишда, комплекс ёндашув, тизимлилик, тарихийлик, қиёсий-танқидий, манбашунослик каби методлардан кенг фойдаланилди. Натижалар. Мақолада ория муносабатлари гарчи Қуръон оятлари, ҳадиси шарифлар ва ижмои уммат (уламолар иттифоқи) асосида сабит бўлган бўлса-да, зарурийлиги жиҳатидан ихтиёрий хусусиятга эгалигига эътибор қаратилди. Шу билан бирга, ориянинг турлари, яъни “ҳақиқий ория” ва “мажозий ория” ҳамда уларнинг ҳар бири “мутлоқ ория” ва “муқайяд ория”га бўлишини ўрганилди. Хулоса. Бугунги кунда ория масаласига ижтимоий муносабатларнинг бир кўриниши сифатида қараш одатга айланган бўлиб, унинг фиқҳий жиҳатлари унутилиб кетган. Лекин ория масаласининг ислом ҳуқуқи нуқтаи назаридан Мовароуннаҳрда ёзилган фиқҳий манбаларда алоҳида мавзу қилиб ўрганилиши ория масаласида қарор топадиган ҳақлар жамиятда фақиҳлар наздида қанчалар муҳим масала эканлигини кўрсатади. Иккинчи томондан ўзбек жамиятида ҳозирги модернизм ва глобаллашув кенгайиб бораётган бир даврда ория каби асрий қадриятлар унитилиб кетмаслиги учун унинг ҳуқуқий асосларини ислом динида бўлганлиги ва улар Қуръон, ҳадис ва фиқҳий манбалар орқали ҳуқуқий асослаб қўйилганлиги ва унинг остида катта яхшилик ва барака борлигини ёш келажак авлод шуурига сингдириш муҳим омил саналади.  

  • Web Address
  • DOI
  • Date of creation in the UzSCI system 12-05-2023
  • Read count 123
  • Date of publication 28-04-2023
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages12
Ўзбек

Ушбу мақолада ҳанафий мазҳабининг классик даври манбаларида  ижтимоий-ҳуқуқий муносабатларга оид ория масаласи, унинг шаръий ҳукми ва турлари ўрганилган. Ислом ҳуқуқига оид манбаларида ория масаласини ўрганишнинг аҳамиятли тарафи шундаки, инсонлар ўртасидаги ўзаро ижтимоий муносабатларни тартибга солиш билан бирга, мазкур соҳага доир бугунги кундаги долзарб муаммоларга ечим бўлади. Илмий мақолада Қуръон оятлари, ҳадиси шарифлар далиллар келтирилди. Шунингдек, ория масаласида фикр билдирган Мовароуннаҳрлик ва ислом дунёсида таниқли ҳанафий мазҳаби фақиҳларнинг асарлари билан бир қаторда шофеъий мазҳаби фақиҳларидан Абу Исҳоқ Шерозийнинг (ваф. 486) “Муҳаззаб” асаридан иқтибослар келтирилди ва қиёсий таҳлил қилинди. Мақолада таҳлилга тортилган асосий масалалар юзасидан хулосалар берилди.  Мақсади. Ислом ҳуқуқига оид манбаларида ория муносабатларини таҳлил этиш, унинг ҳукми, келадиган ўринлари ва турларини илмий жиҳатдан асослаб беришдан иборат. Усуллар. Мавзуни ёритишда, комплекс ёндашув, тизимлилик, тарихийлик, қиёсий-танқидий, манбашунослик каби методлардан кенг фойдаланилди. Натижалар. Мақолада ория муносабатлари гарчи Қуръон оятлари, ҳадиси шарифлар ва ижмои уммат (уламолар иттифоқи) асосида сабит бўлган бўлса-да, зарурийлиги жиҳатидан ихтиёрий хусусиятга эгалигига эътибор қаратилди. Шу билан бирга, ориянинг турлари, яъни “ҳақиқий ория” ва “мажозий ория” ҳамда уларнинг ҳар бири “мутлоқ ория” ва “муқайяд ория”га бўлишини ўрганилди. Хулоса. Бугунги кунда ория масаласига ижтимоий муносабатларнинг бир кўриниши сифатида қараш одатга айланган бўлиб, унинг фиқҳий жиҳатлари унутилиб кетган. Лекин ория масаласининг ислом ҳуқуқи нуқтаи назаридан Мовароуннаҳрда ёзилган фиқҳий манбаларда алоҳида мавзу қилиб ўрганилиши ория масаласида қарор топадиган ҳақлар жамиятда фақиҳлар наздида қанчалар муҳим масала эканлигини кўрсатади. Иккинчи томондан ўзбек жамиятида ҳозирги модернизм ва глобаллашув кенгайиб бораётган бир даврда ория каби асрий қадриятлар унитилиб кетмаслиги учун унинг ҳуқуқий асосларини ислом динида бўлганлиги ва улар Қуръон, ҳадис ва фиқҳий манбалар орқали ҳуқуқий асослаб қўйилганлиги ва унинг остида катта яхшилик ва барака борлигини ёш келажак авлод шуурига сингдириш муҳим омил саналади.  

№ Author name position Name of organisation
1 ERKAEV M.. Master student of “ISESCO” study of Islamic studies and Islamic civilization source study O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi
№ Name of reference
1 1. Абдулазиз Мансур. (2018) Қуръони карим маънолар таржимаси ва тафсири/ Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамаси хузуридаги Тошкент ислом университети; таржима ва тафсир муаллифи Абдулазиз Мансур. – Т.: “Тошкент ислом университети”, 2018. – 624 б. 2. Абдулмажид Онарбой ва таҳрир ҳайъати. (2014) Аннаʿйм-ул-кабийр. – Н.: “Наманган нашриёти”. 2014. – 810 б. 3. . الجزء«دار القلم» المهزب. دمشق (1996) أبو إسحاق الشيرازي ص670 – .1996 . الثالث. 4. أبو عيسى محمد بن عيسى الترمذي. الجامع الكبير . بيروت. دار الغرب ص612. المجلد الثاني. – 1996 . 5. خزانة(2005) أبو الليث نصر بن محمد بن أحمد بن ابراهيم السمرقندي. ص382 – .2005 .الفقه. بيروت. دار الكتب العلمية. 6. أكمل الدين أبو عبد الله ابن الشيخ شمس الدين ابن الشيخ جمال الدين . العناية شرح الهداية. دار الكتب العلمية.(2007) الرومي البابرتي ص525. الجزء الخامس. 2007. 7. بدائع(2003) علاء الدين، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي. . الجزء2003 الصنائع في ترتيب الشرائع . بيروت. دار الكتب العلمية. ص520 .الثامن – 8. تحفة الفقهاء. بيروت. دار الكتب العلمية.(2017) علاء الدين السمرقندي. ص717. الجزء الرابع. – 2017. 9. لباب التأويل في معاني التنزيل. بيروت. دار(2004) علاء الدين الخازن. ص464. الجزء الرابع. – 2004 . الكتب العلمية. 10. Aripova, Zukhra (2020) “The life and status of women in society during the Mamluk period,” The Light of Islam: Vol. 2020 : Iss. 2, Article 3. Available at: https:// uzjournals.edu.uz/iiau/vol2020/iss2/3 11. Aripova, Z. D. (2019). Mamluk sultans in Egypt and Abbasid caliphs in Cairo. ISJ Theoretical & Applied Science, 10 (78), 201-205. Soi: http://s-o-i.org/1.1/ TAS-10-78-36 Doi: https://dx.doi.org/10.15863/ TAS.2019.10.78.36 12. البناية في شرح الهداية. بيروت. دار الفكر. (2012) بدر الدين العينى. ص460. الجزء العاشر. – 2012. 13. المحيط البرهاني في (2004) برهان الدين محمود البخاري أبو المعالي. ص514 . الفقه النعماني. الرياض. مكتبة الرشد. الجزء الثامن – 14. برهان الدين علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني المرغيناني الحنفي .2012 الهداية في شرح بداية المبتدي. قاهرة. دار السلام. (2012) ص1846 الجزء الثلاث. – 15. الاختيار لتعليل المختار. بيروت.(2009) ابن محمود الموصلي الحنفي. ص198. الجزء الثلاث. – 2009 . دار الكتب العلمية. 16. Coulson, N. J. (2011). A history of Islamic law. AldineTransaction. 17. Ислом. Энциклопедияси: А-Ҳ / Шайх Абдулазиз Мансур таҳрири остида. – Т.: “Ўзбексистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2017. – 672 б. 18. الدر المنثور في (2003) جلال الدين عبد الرحمن بن أبي بكر السيوطي. ص834. الجزء الخامس عشر. – 2003 .التفسير بالمأثور. القاهرة. 19. فتح باب العناية بشرح كتاب النقاية. بيروت.(2009) الملا على القاري. ص608. الجزء الثاني. – 2009 . دار الكتب العلمية. 20. Matibaeva, Raziya (2019) “Sacralization and traditionalization of personality Abu Khanifa in Mavarannahr,” The Light of Islam: Vol. 2019: Iss. 4, Article 3. Available at: https://uzjournals.edu.uz/iiau/ vol2019/iss4/3 21. Muhamedov N. (2015) Keffal Şaşî’nin Diplomatik Faaliyeti. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2 (2), 119-126. https://dergipark.org.tr/tr/download/ article-file/282071 22. Mukhamedov Nematullo (2020) “Activities of hadith scholars (muhaddis) of shash oasis in scientific centers of the region”. The Light of Islam: Vol. 2020: Iss. 2, Article 11. Available at: https://uzjournals.edu.uz/iiau/ vol2020/iss2/11. 23. أصول الشاشي. باكستان. مكتبة المدينة.(2012) نظام الدين الشاشي. ص308 – .2012. 24. Шайх Алоуддин Мансур. (2019) Қуръони Азим. Мухтасар тафсири. – Т.: “Шарқ” 2019. – 992 б. 25. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. (2011) Усулул фиқҳ. – Т.: “Шарқ”. 2011. – 576 б. 26. Шайх Усмонхон Темурхон Самарқандий. (2019) Тафсиру Ирфон, 27-30-жузлар, – Т. “Шарқ” ҲМАК, 2019. – 752 б. 27. أبو الحسن برهان الدين علي بن أبي بكر بن عبد الجليل الفرغاني الهداية في شرح بداية المبتدي. دمشق. دار (1990) المرغيناني الحنفي. ص870. الجزء الخامس – 1990 . الفكر. 28. Weiss, B. G. (1998). The spirit of Islamic law (Vol. 5). University of Georgia Press. REfERENCES 1. Abdulaziz Mansur. (2018) Kurani karim manolar tarjimasi va tafsiri/ O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi xuzuridagi Toshkent islom universiteti; tarjima va tafsir muallifi Abdulaziz Mansur. – T.: “Tashkent Islam university ”, 2018. – 624 b. (in Uzbek.) 2. Abdulmajid Anarboy va takhrir khayati. An-naʿym-ulkabiyr. – N.: “Namangan nashriyoti”. 2014. – 810 b. (in Uzbek.) 3. Abu Iskhoq Sheraziy. (1996) Mukhazzab. – Damashq. “Dorul qalam”. 1996. 7 mujallad/3. – 670 b. (in Arab.) 4. Abu Iso Termiziy. (1996) Jome’ul kabir. – Bayrut. “Dorul garb islomiy”. 1996. 6 mujallad/ 2. – 612 b. (in Arab.) 5. Abu Lays Samarkqandiy. (2005) Khizanatul fiqkh. – Bayrut. Dorul kutubul ilmiyya. 2005. – 382 b. (in Arab.) 6. Akmaluddun Bobartiy. (2007) Al-Inoya sharkhil khidoya. – Bayrut: “Dorul kutubul ilmiyya”, 2007. 6 mujallad/5. – 525 b. (in Arab.) 7. Alouddin Kosoniy. (2003) Badoi’us va sanoe’ fi tartibish sharoe’. – Bayrut: “Dorul kutubul ilmiyya” 2003. 10 mujallad/8. – 520 b. (in Arab.) 8. Alouddin Samarkqandiy. (2017) Tukhfatul fuqakho. – Bayrut. “Dorul kutubul ilmiyya” 2017. 4 mujallad/4. – 717 b. (in Arab.) 9. Alouddin Khozin. (2004) Lubabut ta’vil fi ma’onit tanzil (Tafsiru Khozin). – Bayrut. “Dorul kutubul ilmiyya”. 2004. 4 mujallad/3. – 464 b. (in Arab.) 10. Aripova, Zukhra (2020) “The life and status of women in society during the Mamluk period,” The Light of Islam: Vol. 2020 : Iss. 2, Article 3. Available at: https:// uzjournals.edu.uz/iiau/vol2020/iss2/3 11. Aripova, Z. D. (2019). Mamluk sultans in Egypt and Abbasid caliphs in Cairo. ISJ Theoretical & Applied Science, 10 (78), 201-205. Soi: http://s-o-i.org/1.1/ TAS-10-78-36 Doi: https://dx.doi.org/10.15863/ TAS.2019.10.78.36 12. Badriddin Ayniy. (2012) Al-Binoya fi sharkhil khidoya – Bayrut: “Dorul kutubul ilmiyya”, 2012. 11 mujallad/10. – 460 b. (in Arab.) 13. Burkhaniddin Makhmud Bukhariy. (2004) Mukhitul Burkhaniy. – Riyoz. “Maktabatur rushd” 2004. 25 mujallad/8. – 514 b. (in Arab.) 14. Burkhaniddin Margiloniy. (2012) Khidoya sharkhi bidoyatul mubtadiy. – Qakhira. “Darus salam”. 2012. 4 mujallad/ 3. – 1846 b. (in Arab.) 15. Coulson, N. J. (2011). A history of Islamic law. AldineTransaction. 16. Ibn Mavdud Mavsiliy. (2009) Al-Ikhtiyor li ta’lili mukhtor. – Bayrut: “Dorul kutubul ilmiyya”, 2009. 5 mujallad/3. – 198 b. (in Arab.) 17. Islom. Ensiklopediyasi: A-H / Shayhk Abdulaziz Mansur takhriri ostida. – T.: “O‘zbeksiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2017. – 672 b. (in Uzbek.) 18. Jalaliddin Suyutiy. (2003) Durrul mansur fi tafsir bil masur. – Qakhira. 2003. 17 mujallad/15. – 834 b. (in Arab.) 19. Mulla Ali Qori. (2009) Fatkhu bobi ‘inoya fi sharkhi kitab al-Niqoya. – Bayrut: “Dorul kutubul ilmiyya”, 2009. 3 mujallad/2. – 608 b. (in Arab.) 20. Matibaeva, Raziya (2019) “Sacralization and traditionalization of personality Abu Khanifa in Mavarannahr,” The Light of Islam: Vol. 2019: Iss. 4, Article 3.Available at: https://uzjournals.edu.uz/iiau/ vol2019/iss4/3 21. Mukhamedov N. (2015) Keffal Şaşî’nin Diplomatik Faaliyeti. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2 (2), 119-126 b. https://dergipark.org.tr/tr/download/ article-file/282071 22. Mukhamedov Nematulla (2020) “Activities of hadith scholars (muhaddis) of shash oasis in scientific centers of the region”. The Light of Islam: Vol. 2020 : Iss. 2 , Article 11. Available at: https://uzjournals.edu.uz/iiau/ vol2020/iss2/11. 23. Nizamiddin Shashiy. (2012) Usulu Shashiy. – Pakistan. “Maktabatul Madina”. 2012. (in Arab.) 24. Shaykh Alauddin Mansur. (2019) Kurani Azim. Mukhtasar tafsiri. – T.: “Sharq” 2019. – 992 b. (in Uzbek.) 25. Shaykh Mukhammad Sodiq Mukhammad Yusuf. (2011) Usulul fiqkh. – T.: “Sharq”. 2011. – 576 b. (in Uzbek.) 26. Shaykh Usmonkxan Temurkxan Samarkqandiy. (2019) Tafsiru Irfon, 27-30-juzlar, – T. “Sharq” HMAK, 2019. – 752 b. (in Uzbek.) 27. Vakhba az-Zukhayliy. (1985) Fiqkhul islam va adillatuhu. – Damashq: “Dorul fikr” 1985. – 8 mujallad/5. – 870 b. (in Arab.) 28. Weiss, B. G. (1998). The spirit of Islamic law (Vol. 5). University of Georgia Press.
Waiting