104

Араб тилида феъл туркуми бошқа сўз туркумлари ичида энг салмоқли ўринни эгаллайди. Араб тилидаги феълларнинг морфологик хусусиятларини билмай туриб, бошқа туркумларга хос кўпгина грамматик қоидаларни ўзлаштириш мумкин эмас. Ушбу мақола субъектнинг иш ҳаракатини билдирувчи етакчи феъл билан бирга келиб, унга турлича қўшимча маъно берувчи кўмакчи феълларга бағишланган. Араб тилида кўмакчи феъллар мавзуси жуда кенг ва мураккаб мавзулардан ҳисобланади. Тилшунослар бу масала билан илк ўрта асрлардан кунимизга қадар жиддий шуғулланиб келадилар. Энг янги, замонавий тадқиқотлар Аббос Ҳасан, Мустафо Ғалайийний, Фуъад Неъмат, Антуан Даҳдаҳ, Абу Бакр Абдул Алий ишларида  жамланган. Мазкур мақолада араб тилидаги кўмакчи феълларнинг семантик таснифи масаласи илмий асосланган. Унга кўра феъллар “Бўлиш” ва “бўлиб қолиш” мазмунини ифодаловчи феъллар”, “Мулоҳаза феъллари”, “Ўзгариш ёки айланиб қолишни ифодаловчи феъллар”, “Иш-ҳаракатнинг бошланишини ифода этувчи феъллар”, “Бўсаға мазмунини ифодаловчи феъллар” каби семантик гуруҳларга бўлиниб асосий феълга мазкур маъноларни юклайди. Бу феълларнинг ичида «كان و أخواتها»  энг сермаҳсул бўлиб, исмий гапларда боғловчи феъл вазифасида келиб, исмий кесимни тушум келишигида келишини талаб қилади, феълий гапларда эса феъл-кесим билан мураккаб феъл замонларини ҳосил қилади. أفعال الشروع феъллари эгани бош келишикда ва кесимни тушум келишигига қўйиб маъно кашф қилувчи иш-ҳаракатининг бошланганлигини англатади. Афъалу-л-муқараба феълларидан кейин келаётган кесим эса бутун бир жумла шаклида бўлиши мумкин. Бундан ташқари афъалу-л-муқараба асосий ёки ёрдамчи феъл бўлиши ҳам мумкин. Араб тилидаги кўмакчи феълларнинг жумладаги ишлатилиш доираси кенг, улар жумланинг нафақат иш
ҳаракат даражасини, ҳолини, балки, унинг замонини ҳам ифодалаб бера олар экан. Бундан ташқари кўмакчи феълларнинг яна бир тури жумладаги ҳис-ҳаяжон, истак ва хоҳишни, ҳис-туйғуни ҳам намоён эта олиши тадқиқот давомида аниқланиб, таҳлил қилинган. 

  • Web Address
  • DOI
  • Date of creation in the UzSCI system 12-05-2023
  • Read count 104
  • Date of publication 28-04-2023
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages9
Ўзбек

Араб тилида феъл туркуми бошқа сўз туркумлари ичида энг салмоқли ўринни эгаллайди. Араб тилидаги феълларнинг морфологик хусусиятларини билмай туриб, бошқа туркумларга хос кўпгина грамматик қоидаларни ўзлаштириш мумкин эмас. Ушбу мақола субъектнинг иш ҳаракатини билдирувчи етакчи феъл билан бирга келиб, унга турлича қўшимча маъно берувчи кўмакчи феълларга бағишланган. Араб тилида кўмакчи феъллар мавзуси жуда кенг ва мураккаб мавзулардан ҳисобланади. Тилшунослар бу масала билан илк ўрта асрлардан кунимизга қадар жиддий шуғулланиб келадилар. Энг янги, замонавий тадқиқотлар Аббос Ҳасан, Мустафо Ғалайийний, Фуъад Неъмат, Антуан Даҳдаҳ, Абу Бакр Абдул Алий ишларида  жамланган. Мазкур мақолада араб тилидаги кўмакчи феълларнинг семантик таснифи масаласи илмий асосланган. Унга кўра феъллар “Бўлиш” ва “бўлиб қолиш” мазмунини ифодаловчи феъллар”, “Мулоҳаза феъллари”, “Ўзгариш ёки айланиб қолишни ифодаловчи феъллар”, “Иш-ҳаракатнинг бошланишини ифода этувчи феъллар”, “Бўсаға мазмунини ифодаловчи феъллар” каби семантик гуруҳларга бўлиниб асосий феълга мазкур маъноларни юклайди. Бу феълларнинг ичида «كان و أخواتها»  энг сермаҳсул бўлиб, исмий гапларда боғловчи феъл вазифасида келиб, исмий кесимни тушум келишигида келишини талаб қилади, феълий гапларда эса феъл-кесим билан мураккаб феъл замонларини ҳосил қилади. أفعال الشروع феъллари эгани бош келишикда ва кесимни тушум келишигига қўйиб маъно кашф қилувчи иш-ҳаракатининг бошланганлигини англатади. Афъалу-л-муқараба феълларидан кейин келаётган кесим эса бутун бир жумла шаклида бўлиши мумкин. Бундан ташқари афъалу-л-муқараба асосий ёки ёрдамчи феъл бўлиши ҳам мумкин. Араб тилидаги кўмакчи феълларнинг жумладаги ишлатилиш доираси кенг, улар жумланинг нафақат иш
ҳаракат даражасини, ҳолини, балки, унинг замонини ҳам ифодалаб бера олар экан. Бундан ташқари кўмакчи феълларнинг яна бир тури жумладаги ҳис-ҳаяжон, истак ва хоҳишни, ҳис-туйғуни ҳам намоён эта олиши тадқиқот давомида аниқланиб, таҳлил қилинган. 

№ Author name position Name of organisation
1 NASIROVA M.. doctor of philosophy PhD. Chair of the Uzbek language and classical oriental literature. O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi
№ Name of reference
1 1. Akmalxonov, Akmalxon )2019( Abu Yakub Sakkaki’s views on the role of the source letters in words in Arabic. International Journal of Research 2019 )March(, 353359. 2. Akmalxonov, Akmalxon )2020( On the words not inflected for cases by Abu Ya’kub Sakkokiy. International Scientific Journal. Theoretical and Applied Science. Clarivate Analytics. Philadelphia, USA. 2020 )2(, 543-547 3. Габучан Г.М., Лебедев В.В)2000( . Лингвистический энциклопедический словарь. –Москва. 4. Гранде Б.М.)1998( Курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освяшении. -М.: Вост. Лит. 5. Иброҳимов Н, Юсупов М.)1997(. Араб тили грамматикаси. -Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 6. Islomov, Zohidjon )2019( «Source studies analysis of manuscripts of “Muqaddimatu-ladab” in foreign archival funds,» The Light of Islam: Vol. 2019: Iss. 4, Article 41. Available at: https://uzjournals.edu.uz/iiau/ vol2019/iss4/41 7. Лафасов Ў.)2007( Ўзбек тили. –Тошкент. 8. Лебедев В.В.)2000( Задачи сопоставительного изучения глаголных систем арабского и русского языков. Вестник МГУ № 1. – Москва. 9. -рутаретил в »ناك « яитыб логалг .М.М водемогоМ ном арабском языке )на материале Корана(. Автореферат дисс.... на соискание учн. степ. канд. филол. наук. – Москва. -25с. 10. Nasirova, Malika )2019(. “Scientific heritage of Makhmud Zamakhshari and actual questions of the studies of Mavarennakhr`s linguistic school” The Light of Islam: Vol. 2019 : Iss.1,Article15.Availableat: https:// uzjournals.edu.uz/iiau/ vol 2019/ iss 1 / 15 11. Nasirova, Malika )2019( “Incomplete conjunction of words in the arabic grammar,” The Light of Islam: Vol. 2019:Iss.4, Article15.Availableat: ttps://uzjournals. edu.uz/iiau/ vol 2019/ iss 4/ 15 12. Nasirova, M. A. )2019(. The contribution of the outstanding Mavarannahrian scholar Mahmud azZamakhshari into the world linguistics. International Scientific Journal. Theoretical and Applied Science. Clarivate Analytics. Philadelphia, USA 2019.)10(, 755759. 13. Насырова, Малика )2012( Мавераннахр в контексте арабских лингвистических школ. Вестник Челябинского государственного университета. 2012. №12 )266( 14. Nosirova, Malika )2013( “Аf”аlu-sh-shuru’ va-lmuqoraba” fe’llari // O’zbek sharqshunosligi: buguni va ertasi. -Т.: ТDShI. 15. Носирова, Малика )2005(. Маҳмуд Замахшарийнинг “ал-Унмузаж фи-н-наҳв “ рисоласи.-Т.: ТДШИ. 16. Rustamiy, S. )2020(. Mahmud Koshgariy’s views on fonetic, graphic and morphological characteristics of turkic languages. The Light of Islam, 2020 )2(, 37-44. 17. Rustamiy, S. )2016(. “ESASU-L-BELAGA” VE “DİVAN-U LUGAT-İT-TÜRK” ESERLERİNİN DİL BİLİMİ VE BELAGAT BİLİMİYLE İLGİLİ YÖNLERİ. Electronic Turkish Studies, 11)20(. 18. Sagdullaeva, Dilfuza )2020(. “Analysis of arabic collocation in the work of “Kysasi Rabghuzi”, “The Light of Islam”: Vol. 2020 : Iss. 1, Article 25. Available at: https://uzjournals.edu.uz/iiau/vol2020/iss1/25 19. Khazratkulov, Alisher. )2020( A COMMENTARY ON THE QUR’AN IN BUKHARI’S AL-JAME ASSAHIH. Academicia . Vol. 10, Issue 7, July 2020 -P. 236-244. 20. Feruza Nizamova. )2019(. Technological Issues and Innovative Solutions of Learning Ruba’is of Amir Khusrow Dehlavi // International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering )IJITEE(, ISSN: 2278–3075 )Online(, Volume-9 Issue-2, December 2019, Page No. 4792-4798. https://www.ijitee.org/ download/volume-9-issue-2/ 21. Яковенко Э.В. спряжение неправильных глаголов в арабском языке. –Москва. 2000. 22. –القاهرة.أبو بكر على عبد العليم . دروس في2002 240 ص . الاعراب 23. 2014 . أبو بكر على عبد العليم. مكتبة الأسرة في النحو. القاهرة. . 24. 1992 أنطون الدحدحزمعجم القواعد العربية العالمية. –لبنان, 25. 147,- ص.2004 عباس حسن. النحو الوافي. – مصر. 26. . حفنى الناصف2007الدروس النحوية. - مصر. 27. 2005 .لوييس معلوف. المنجد فى اللغة و العالم. بيروت. الدار المشريق. 28. .- ص.2012 محمود الزمخشرى. المفصل فى صنعة الاعراب.- مصر. 359 29. 331.- ص. 2002 مصطفى غلاييني. جامع الدروس العربية. بيروت. 30. 214 ص.1987- فؤاد نعمة . ملخص قواعد اللغة العربية.- مصر. 31. فاضل صالح السامرائي أبو البركات بن الأنباري و دراياته النحوية. 325 –ص. 2016 بيروت. 32. 642. - ص. 2013 السيد خليفة .الكافي في النحو. –مصر.: دار التقوى . 33. www.arabdict.com 34. www.drmosad.com 35. www.al-ahram.org 36. www.al-axbar.org
Waiting