46

Аннотация. Ҳозирги кунда жаҳонда иқлим ўзгаришлари ва антропоген омиллар таъсири натижасида сув
ресурсларининг камайиши ва ифлосланиши асосий экологик муаммолардан бирига айланди.
Қишлоқ хўжалигида суғоришдан кейин ҳосил бўлган коллектор-зовур сувларининг ҳамда етарли даражада
тозаланмаган саноат ва маиший оқова сувларнинг дарёларга бориб қуйилиши сув ресурсларининг минераллашув
миқдори ошишига, оғир металлар ва бошқа ифлослантирувчи моддалар миқдорининг ортишига олиб келмоқда.
Кўп йиллик тадқиқот натижаларига асосан Сирдарё дарёсининг Ўзбекистон ҳудуди юқори қисмидан қуйи
қисмига қараб сувнинг минераллашуви йиллар кесимида 1,56 баробардан 2,34 баробаргача ортиб борган. Сирдарё
дарёси ҳавзасида ҳосил бўлаётган коллектор-зовур сувлари минераллашуви йиллик ўртача энг кам қиймати
Наманган вилоятида 0.72 г/л ни, энг юқори қиймат Жиззах вилоятида 3.41 г/л ни, коллектор-зовур сувлари
ҳажмининг ўртача йиллик кўрсаткичи 11400 млн м3 дан 16500 млн м3 гача, ҳосил бўлаётган туз миқдори йиллик
ўртача 12600 минг тоннадан 20100 минг тоннани ташкил этган.
Сирдарё дарёси суви таркибидаги оғир металлар миқдорининг гидропостлар бўйича ўртача қиймати йиллар
кесимида дарёнинг кузатув жойи жойлашувига қараб юқоридан қуйи қисмига қараб ортиб борганлиги аниқланган

  • Web Address
  • DOI
  • Date of creation in the UzSCI system 27-01-2025
  • Read count 46
  • Date of publication 09-10-2023
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages58-66
Ўзбек

Аннотация. Ҳозирги кунда жаҳонда иқлим ўзгаришлари ва антропоген омиллар таъсири натижасида сув
ресурсларининг камайиши ва ифлосланиши асосий экологик муаммолардан бирига айланди.
Қишлоқ хўжалигида суғоришдан кейин ҳосил бўлган коллектор-зовур сувларининг ҳамда етарли даражада
тозаланмаган саноат ва маиший оқова сувларнинг дарёларга бориб қуйилиши сув ресурсларининг минераллашув
миқдори ошишига, оғир металлар ва бошқа ифлослантирувчи моддалар миқдорининг ортишига олиб келмоқда.
Кўп йиллик тадқиқот натижаларига асосан Сирдарё дарёсининг Ўзбекистон ҳудуди юқори қисмидан қуйи
қисмига қараб сувнинг минераллашуви йиллар кесимида 1,56 баробардан 2,34 баробаргача ортиб борган. Сирдарё
дарёси ҳавзасида ҳосил бўлаётган коллектор-зовур сувлари минераллашуви йиллик ўртача энг кам қиймати
Наманган вилоятида 0.72 г/л ни, энг юқори қиймат Жиззах вилоятида 3.41 г/л ни, коллектор-зовур сувлари
ҳажмининг ўртача йиллик кўрсаткичи 11400 млн м3 дан 16500 млн м3 гача, ҳосил бўлаётган туз миқдори йиллик
ўртача 12600 минг тоннадан 20100 минг тоннани ташкил этган.
Сирдарё дарёси суви таркибидаги оғир металлар миқдорининг гидропостлар бўйича ўртача қиймати йиллар
кесимида дарёнинг кузатув жойи жойлашувига қараб юқоридан қуйи қисмига қараб ортиб борганлиги аниқланган

Русский

Аннотация. В настоящее время в результате изменения климата и антропогенных факторов истощение и
загрязнение водных ресурсов стали одной из основных экологических проблем.
За счет сброса в реки коллекторно- дренажных вод, образующихся после орошения в сельском хозяйстве, а также
недостаточно очищенных промышленных и коммунальных сточных вод, приводит к увеличению минерализации
водных ресурсов и увеличению количества тяжелых металлов и других загрязняющих веществ.
Результаты многолетних исследований показывают, что минерализация воды реки Сырдарья от верхней
части территории Узбекистана к нижней части за годы возросла от 1,6 до 2,3 раза. Минимальное среднегодовое
значение минерализации коллекторно-дренажной воды в бассейне реки Сырдарья составляет 0,72 г/л, в Наман-
ганской области, наибольшее значение - 3,41 г/л, в Джизакской области 3.41 г/л.
Среднегодовой показатель объема коллекторно- дренажных вод от 11,400 млн м3 до 16,500 млн м3, количество
соли составило 20,100 тыс. тонн из среднегодовых 12,6 млн тонн.
Установлено, что среднее значение содержание тяжелых металлов в воде реки Сырдарья увеличивалось от
верхнего к нижнему участку реки в зависимости от местоположения участка мониторинга

English

Abstract. Currently, as a result of climate change and anthropogenic factors, depletion and pollution of water resources
have become one of the main environmental problems.
The discharge into the rivers of collector-drainage waters formed after irrigation in agriculture, as well as insufficiently
treated industrial and municipal wastewater, leads to an increase in the salinity of water resources and an increase in the
amount of heavy metals and other pollutants.
The results of many years of research show that the mineralization of the water of the Syrdarya River from the upper part
of the territory of Uzbekistan to the lower part has increased from 1.6 to 2.3 times over the years. The minimum average
annual value of salinity of collector-drainage water in the Syrdarya river basin is 0.72 g/l, in the Namangan region, the
highest value is 3.41 g/l, and in Jizzakh region 3.41 g/l.
The average annual indicator of the volume of the collector-source water is from 11,400 million m3 to 16,500 million
m3, the amount of salts was 20,100 thousand tons from the annual average of 12,600,000 tons.
It was determined that the average value of the amount of heavy metals in the water of the Syrdarya River increased
from the upper to the lower part of the river depending on the location of the monitoring site.

Author name position Name of organisation
1 Gapparov X.L. мустақил изланувчи, к.ф.н., доцент Ўзбекистон Миллий университети
2 Kulmatov R.A. профессор, к.ф.д., Ўзбекистон Миллий университети
Name of reference
1 1. Э. И. Чембарисов, И. Э. Махмудов, Т. Ю. Лесник, Ю. С. Вахидов, А. И. Долидудко Минерализация и гидрохими- чекий режим вод среднего течения реки Сырдарьи. Пути повышения эффективности орошаемого земледелия, Материалы конференции № 2(62)/2016
2 2. P.Leng, Q.Zhang, F.Li, R.Kulmatov, G.Wang, Y.Qiao, J.Wang, Y.Peng , C.Tian, N. Zhu, H.Hirwa,S.Khasanov. Agricultural impacts drive longitudinal variations of riverine water quality of the Aral Sea basin (Amu Darya and Syr Darya Rivers), Central Asia. Environmental Pollution 284 (2021) 117405
3 3. W. Zhang, L. Ma, J.Abuduwail, Y.Ge, G.Issanova, G.Saparov. Hydrochemical characteristics and irrigation suitability of surface water in the Syr Darya River, Kazakhstan. Environ Monit Assess (2019) 191: 572. https://doi.org/10.1007/s10661- 019-7713-
4 4. S.Bissenbayeva, J.Abuduwaili, G.Issanova, K.Samarkhanov. Characteristics and Causes of Changes in Water Quality in the Syr Darya River, Kazakhstan. Water Resources, 2020, Vol. 47, No. 5, pp. 904–912. © Pleiades Publishing, Ltd., 2020
5 5. L. Ma, J. Abuduwaili, Zh. Smanov, Y. Ge, K.Samarkhanov, G.Saparov, G. Issanova. Spatial and Vertical Variations and Heavy Metal Enrichments in Irrigated Soils of the Syr Darya River Watershed, Aral Sea Basin, KazakhstanInt. J. Environ. Res. Public Health 2019, 16, 4398; doi:10.3390/ijerph16224398. www.mdpi.com/journal/ijerph
6 6. D.Arystambekova, N.Thevs, M.Tursumbayeva. Assessment of the hydroecological state of the Syrdarya delta. Central Asian Journal of Water Research (2019) 5(1): 29-41
7 7. P.Rzymski, P.Klimaszyk, P.Niedzielski, W.Marszelewski, D.Borowiak, K.Nowinski, A.Baikenzheyeva, R.Kurmanbayev, N.Aladin. Pollution with trace elements and rare-earth metals in the lower course of Syr Darya River and Small Aral Sea, Kazakhstan. Chemosphere 234 (2019) 81e88. https://doi.org/10.1016/j.chemosphere.2019.06.036
8 8. Long Ma, Jilili Abuduwaili, Yaoming Li, Salamat Abdyzhapar uulu, Shuyong Mu. Hydrochemical Characteristics and Water Quality Assessment for the Upper Reaches of Syr Darya River in Aral Sea Basin, Central Asia. Water 2019, 11, 1893; doi:10.3390/w11091893. www.mdpi.com/journal/water .
9 9. З.А. Разыков, М.М. Юнусов. Оценка уровня загрязнения воды реки Сырдарья тяжелыми металлами (на терри- тории республики Таджикистан). XXI век. Техносферная безопасность Том 1, № 4 2016
10 10. R.Kulmatov, J.Mirzaev ·A.Taylakov,· J.Abuduwaili, · B.Karimov. Quantitative and qualitative assessment of collector‑drainage waters in Aral Sea Basin: trends in Jizzakh region, Republic of Uzbekistan. Environmental Earth Sciences (2021) 80:122. https://doi.org/10.1007/s12665-021-09406-y
11 11. Одилов С., Кулматов Р., Мирзалиев М. Иқлим ўзгариши шароитида Сирдарё вилояти ер ости сув ресурслари сифат ўзгаришларини аниқлаш ва баҳолаш. ЎзМУ хабарлари, - Тошкент, 2020. №3/2.
12 12. А.Т. Козыкеева, З.Ф. Саркаева. Изменение минерализации воды реки Сырдарьи в условиях антропогенной деятельности. Мелиорация и водное хозяйство: проблемы и пути решения. Материалы международной научно- практической конференции (Костяковские чтения). 29-30 марта 2016 г Москва 2016.
13 13. R.A.Kulmatov and M.Hojamberdiev. Heavy Metals Concentration and Speciation in Arid Zone Rivers (Amudarya and Syrdarya) of Central Asia. Journal of Environmental Science and Engineering, Aug. 2010, Volume 4, No.8 (Serial No.33
14 14. R. Kulmatov, S. Khasanov, S.Odilov, F. Li. Assessment of the Space-Time Dynamics of Soil Salinity in Irrigated Areas Under Climate Change: a Case Study in Sirdarya Province, Uzbekistan. Water Air Soil Pollut (2021) 232: 216. https://doi. org/10.1007/s11270-021-05163-7
15 15. Одилов С., Хасанов С.З., Кулматов Р.А., Мирзаев Ж.А. Иқлим ўзгариши шароитида суғориладиган ерлар шўрланишининг ўзгариш динамикасини аниқлаш ва баҳолаш (Сирдарё вилояти мисолида). Guliston davlat universiteti axborotnomasi,Tabiiy va qishloq xo‘jaligi fanlari seriyasi.2021.№1
16 16. http://www.cawater-info.net
Waiting