38

Ma’lumki, so‘z turkumlari orasidagi ko‘chish faqat so‘z yasalishi deb baholanmaydi. Ko‘chish masalasida 1) bir turkumdagi so‘zning boshqa turkum ma’nosida qo‘llanishi faqat kontekstning kuchi bilan bo‘lganmi yoki 2) shu so‘z ayrimlik holida ham boshqa turkumning belgilarini saqlaydimi, degan savol o‘tgan asrning o‘rtalaridayoq jahon tilshunosligida o‘rtaga tashlangan. Pirovardida substantivatsiya hodisasida leksik (so‘z yasovchi (to‘liq) transpozitsiya) va sintaktik (funksional (to‘liqsiz) transpozitsiya) otlashish holatlarining o‘zaro farqlanishi ko‘rsatilgan edi. Dariy tilida fe’l shakllarining otlashuvi – transpozitsiyaning xususiy modeli bo‘lib, unga ko‘ra sodda, prefiksli va qo‘shma fe’llarning hozirgi va o‘tgan zamon negizlari hamda sifatdosh shakllari fe’llik va sifatdoshlik sistemasi (paradigmasi)dan ajralib, ot sistemasiga o‘tadi. Nutq sathida fe’l shakllarining bunday ko‘rinishi yangi pozitsiyaga ega bo‘ladi. Chunki so‘zning bir turkumdan boshqasiga o‘tishi o‘zga leksik-grammatik kategoriyaga oid yangi so‘zning paydo bo‘lishiga olib keladi va bu jarayon o‘z navbatida so‘z yasalishi bilan chambarchas bog‘liq. Hozirgi dariy tili lug‘at tarkibining boyib borishida sifatdoshlarning ot turkumiga o‘tishi alohida e’tiborga ega. Aksariyat hollarda sifatdoshlar otlashuvi natijasida yangi leksik ma’no kasb etadi. Otlashgan sifatdoshlar otga xos kategoriyalarni qabul qiladi. Maqolada dariy tilida o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon sifatdoshlarining otlashuvi, har bir sifatdosh shaklining kategorial ko‘chish yo‘li orqali so‘z yasashdagi o‘rni o‘rganilgan, ularning mahsuldorlik darajasi aniqlangan hamda otlashuv jarayonida - ندهenda suffiksli hozirgi zamon sifatdoshlarining sermahsulligi dalillangan.

  • O'qishlar soni38
  • Nashr sanasi20-12-2020
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar10-19
Ўзбек

Ma’lumki, so‘z turkumlari orasidagi ko‘chish faqat so‘z yasalishi deb baholanmaydi. Ko‘chish masalasida 1) bir turkumdagi so‘zning boshqa turkum ma’nosida qo‘llanishi faqat kontekstning kuchi bilan bo‘lganmi yoki 2) shu so‘z ayrimlik holida ham boshqa turkumning belgilarini saqlaydimi, degan savol o‘tgan asrning o‘rtalaridayoq jahon tilshunosligida o‘rtaga tashlangan. Pirovardida substantivatsiya hodisasida leksik (so‘z yasovchi (to‘liq) transpozitsiya) va sintaktik (funksional (to‘liqsiz) transpozitsiya) otlashish holatlarining o‘zaro farqlanishi ko‘rsatilgan edi. Dariy tilida fe’l shakllarining otlashuvi – transpozitsiyaning xususiy modeli bo‘lib, unga ko‘ra sodda, prefiksli va qo‘shma fe’llarning hozirgi va o‘tgan zamon negizlari hamda sifatdosh shakllari fe’llik va sifatdoshlik sistemasi (paradigmasi)dan ajralib, ot sistemasiga o‘tadi. Nutq sathida fe’l shakllarining bunday ko‘rinishi yangi pozitsiyaga ega bo‘ladi. Chunki so‘zning bir turkumdan boshqasiga o‘tishi o‘zga leksik-grammatik kategoriyaga oid yangi so‘zning paydo bo‘lishiga olib keladi va bu jarayon o‘z navbatida so‘z yasalishi bilan chambarchas bog‘liq. Hozirgi dariy tili lug‘at tarkibining boyib borishida sifatdoshlarning ot turkumiga o‘tishi alohida e’tiborga ega. Aksariyat hollarda sifatdoshlar otlashuvi natijasida yangi leksik ma’no kasb etadi. Otlashgan sifatdoshlar otga xos kategoriyalarni qabul qiladi. Maqolada dariy tilida o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon sifatdoshlarining otlashuvi, har bir sifatdosh shaklining kategorial ko‘chish yo‘li orqali so‘z yasashdagi o‘rni o‘rganilgan, ularning mahsuldorlik darajasi aniqlangan hamda otlashuv jarayonida - ندهenda suffiksli hozirgi zamon sifatdoshlarining sermahsulligi dalillangan.

English

As is known, the transition between parts of speech is not evaluated only as word-formation process. Since the middle of the last century, the following questions have arisen in the center of world linguistics within the problem of transition: 1) whether the use of one part of speech in terms of another was depended on the context only, or 2) whether this word preserved the meaning of another part of speech. As a result, differences between the phenomena of lexical (derivational (complete) transposition) and syntactic (functional (incomplete) transposition) substantivization were identified. The substantivization of the verb forms in the Dari language is a specific model of transposition, according to which the stem of simple, prefix and complex verbs of the present and past tenses, as well as the forms of participles, are separated from the system of verbal forms and included in the noun paradigm. The transition from one part of speech into another leads to the formation of a new word, belonging to another lexical and grammatical category, and this process is inextricably linked with word-formation. In modern Dari, the transition of participles into the category of nouns is of particular interest in the replenishment of the vocabulary of the language. In most cases, a new lexical meaning appears due to the substantivization of participles. The substantivized participles acquire categories inherent in nouns.The study analyzes the substantivization of participles of the past, present and future in the Dari language and their role in the intercategorial word-formation of this language; it determines their degree of productivity, and proves the high productivity of the present participles with the suffix نده - enda in the process of substantivization.

Русский

Известно, что переход между частями речи не оценивается только как словообразование. В проблеме перехода, уже начиная с середины прошлого века, в центре мирового языкознания возникли вопросы 1) зависело ли только от контекста употребление слова одной части речи в качестве другой или 2) сохраняет ли это слово в некоторых случаях значения другой части речи. В конце концов были показаны различия между явлениями лексической (словообразовательной (полной)) и синтаксической (функциональной (неполной) транспозиции) субстантивации. В языке дари субстантивация глагольных форм является частной моделью транспозиции, согласно которой основы настоящего и прошедшего времени простых, префиксальных и сложных глаголов, а также формы причастий, отрываются от системы глагольных форм и включаются в парадигму существительного. Так как переход от одной части речи в другую приводит к образованию нового слова, относящегося к другой лексико-грамматической категории, и этот процесс в свою очередь неразрывно связан со словообразованием. В современном дари в пополнении словарного состава языка особое место занимает переход причастий в разряд существительных. В большинстве случаев в результате субстантивации причастий появляется новое лексическое значение. Субстантивированные причастии приобретают присущие существительным категории. В статье изучены субстантивация причастий прошедшего, настоящего и будущего времени в языке дари и их место в межкатегориальном словопроизводстве данного языка, определена их степень продуктивности, а также обоснована высокая продуктивность причастий настоящего времени с суффиксом - ندهenda в процессе субстантивации.

Muallifning F.I.Sh. Lavozimi Tashkilot nomi
1 Alimova X.Z. Filologiya fanlari doktori, professor vazifasini bajaruvchi, Eron-afg‘on filologiyasi kafedrasi Toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Havola nomi
1 Alimova Kh., Dariy tili suz yasalishi. Monografiya (Dari word formation. Monograph). Tashkent, 2019, 232 p.
2 Kim O.M., Transpozitsiya na urovne chistykh rechey i yavleniye omonimii v sovremennom russkom yazyke (Transposition at the level of parts of speech and the phenomenon of homonymy in modern Russian) Tashkent, Fan, 1978, 227 р.
3 Kiselyeva L.N., Mikolaychik V.I. Dari-russkiy slovar’ (Dari-Russian dictionary), Moscow, Russkiy yazyk Publ., 1986, 116 р.
4 Persidsko-russkiy slovar’ (Persian-Russian dictionary). In two volumes. Moscow, Russkiy yazyk Publ., 1985, 800 р., available at: https://search.rsl.ru/ru/record/01001252868
5 Rubinchik Yu.A., Grammatika sovremennogo persidskogo literaturnogo yazyka (Grammar of the modern Persian literary language). Moscow, Vostochnaya literatura Publ., 2001, 600 p.
6 Asadollaa Habib. Dar wasf-e Mawlaanaa Jalaaleddin Mohammad, Soxanraani dar Wayaanaa, sewwom-e may-e saal-e 2003.
7 Asadollaa Habib. She’r-e Beedel, zabaan-e goftaar wa farhang-e mardom/, available at: http://www.afghanasamai.com
8 Asadollaa Habib. Laylaa-ye, available at: ganga//dariliterature.blogspot.com/2014/12/blog-post_96.html
9 Asadollaa Habib. Sekta yaa De- automatization dar she’r-e Beedel, available at: www.habib-dr.com
10 Asadollaa Habib. Paasox-o porsesh dar baara-ye Beedel, beedelshenaasi wa ‘erfaan-e Beedel, available at: http://www.shaer.ir
11 Hekaayat-e Karzaay wa badmaash shekaarchi, Shabaka-ye ‘ettelaarasaani-ye Afghaanestaan.htm
12 Rahnaward Zaryaab. Zeebaa-ye zeer-e xâk-e xofta. Tehraan, Suraye mehr, 1387 sh.
13 Zabaan-e dari az didgaah-e shaa‘eraan, Taarix-e moxtasar-e adabiyaat-e, available at: Afghaanestaan, 27/day/1387/2008
14 Farhang-e daastaannawisi-ye Afghaanestaan, available at: https://www.dw.com/fa-af
15 Mohammadollah Lotf. Zabaan-e dari. Nahw. Kaabol, 1362, s. 77, 80.
16 Mohammad Hosayn Mohammadi. Shabhaa-ye Kaabol. Kaarnaamaye Taqi Waahedi. Kaabol, Taak, 1390 sh., available at: http://www.khane-adabiat.com
17 Shabaka-ye ‘ettelaarasaani-ye Afghaanestaan, available at: htpp://www.afghanpaper.com
18 http://www. afghanasamai.com /13.12.2008
Kutilmoqda