“Codex cumanicus” — XIV asrda Qora dengiz shimolidagi Qipchoq (kuman) turklaridan italyan va nemislar yozib olgan ikki qismli qo’lyozma bo‘lib, Qipchoq turk lahjasining hozirgacha yagona nodir yodgorligi hisoblanadi. Ilmiy doiralarda “Codex Cumanicus” nomi bilan mashhur boʻlgan ushbu qoʻlyozmada Kuman turklarining tili haqida umumiy maʼlumotlar berilgan. Turk shevasi tadqiqoti nuqtayi nazaridan nihoyatda muhim manba bo‘lgan “Codex Cumanicus” Qora dengiz shimolida yashovchi turli turk qabilalarining mushtarak kelishuvi va savdo tili bo‘lgan Qipchoq (kuman) turkchasi lug‘atini o‘z ichiga olgan muhim kitobdir. Shuningdek, unda turli tillarda so‘zlashuvchi ba’zi xalqlar va nasroniylikka tegishli diniy matnlar ham berilgan. Bu asar hozirgi Qipchoq guruhi hamda barcha turk shevalari uchun oʻzining soʻz boyligi va asarda qoʻllanilgan lotin alifbosining Arab alifbosidan koʻra oʻsha davr tilini yaxshiroq aks ettirgani uchun ham juda qimmatlidir. Shu kungacha “Codex Cumanicus”ning qipchoq turkchasi lugʻati bilan qipchoq guruhiga kiruvchi ayrim hozirgi turk lahjalari oʻrtasidagi oʻxshashliklarga oid turli tadqiqotlar olib borilgan. Bu maqolada “Codex Cumanicus” va Afg‘oniston Qipchoq turkchasi uchun umumiy bo'lgan so‘zlar ko‘rib chiqildi.
Codex Cumanicus is a two-part work compiled in the 14th century by Italians and Germans from the Kypchak (Kuman) Turks in the north of the Black Sea. Perhaps it is the only compact heirloom of the Kypchak Turkish accent. In this manuscript, known as Codex Cumanicus in scientific circles, collective information on the language of Cuman Turks is given. Codex Cumanicus, which is an extremely important source in terms of Turkish dialect research, contains a dictionary of Kypchak (Kuman) Turkish, which is the common agreement and trade language of various Turkish tribes living in the north of the Black Sea and some nations speaking different languages, and important religious texts belonging to Christianity. Codex Cumanicus is a very valuable work for both the contemporary Kychak group and all Turkish dialects, both because of its vocabulary and because the work's alphabet reflects the period's language better than the Arabic language.Various studies have been carried out on the similarities and parallels between the Kypchak Turkish vocabulary of Codex Cumanicus and some contemporary Turkish dialects in the Kypchak group. However, in this article, the words that are common in the Codex Cumanicus and Afghanistan Kypchak Turkish are investigated.
“Codex cumanicus” — XIV asrda Qora dengiz shimolidagi Qipchoq (kuman) turklaridan italyan va nemislar yozib olgan ikki qismli qo’lyozma bo‘lib, Qipchoq turk lahjasining hozirgacha yagona nodir yodgorligi hisoblanadi. Ilmiy doiralarda “Codex Cumanicus” nomi bilan mashhur boʻlgan ushbu qoʻlyozmada Kuman turklarining tili haqida umumiy maʼlumotlar berilgan. Turk shevasi tadqiqoti nuqtayi nazaridan nihoyatda muhim manba bo‘lgan “Codex Cumanicus” Qora dengiz shimolida yashovchi turli turk qabilalarining mushtarak kelishuvi va savdo tili bo‘lgan Qipchoq (kuman) turkchasi lug‘atini o‘z ichiga olgan muhim kitobdir. Shuningdek, unda turli tillarda so‘zlashuvchi ba’zi xalqlar va nasroniylikka tegishli diniy matnlar ham berilgan. Bu asar hozirgi Qipchoq guruhi hamda barcha turk shevalari uchun oʻzining soʻz boyligi va asarda qoʻllanilgan lotin alifbosining Arab alifbosidan koʻra oʻsha davr tilini yaxshiroq aks ettirgani uchun ham juda qimmatlidir. Shu kungacha “Codex Cumanicus”ning qipchoq turkchasi lugʻati bilan qipchoq guruhiga kiruvchi ayrim hozirgi turk lahjalari oʻrtasidagi oʻxshashliklarga oid turli tadqiqotlar olib borilgan. Bu maqolada “Codex Cumanicus” va Afg‘oniston Qipchoq turkchasi uchun umumiy bo'lgan so‘zlar ko‘rib chiqildi.
№ | Muallifning F.I.Sh. | Lavozimi | Tashkilot nomi |
---|---|---|---|
1 | AKBARI N.. | Dotsent Turk tili va adabiyoti kafedrasi Xorijiy til va adabiyot fakulteti | Kobul Universiteti |
№ | Havola nomi |
---|---|
1 | Akbari N. Afganistan Tahhar ili Hocağar İlçesi Ağız (İnceleme-MetinSözlük) (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). — Ankara: Gazi Ün. SBE. 2011. — URL: https://avesis.hacibayram.edu.tr/yonetilen-tez/25551b23- 0535-4ef2-a7ee-0eb974267bd4/afganistan-tahar-ili-hocagar-ilcesi-agzi |
2 | Akyüz M. Afganistan’da Konuşulan Katagan Özbekçesi İle Kırgızca Arasındaki Benzerlikler — N i g e r i a : K a n f e r a n s ; Nile University Of Nigeria. 2017, 2. — URL: https://www.researchgate.net/publication/338127396_03_Afganistan_Kata gan_Ozbekcesi_Ile_Kirgizca_Benzerligi |
3 | Biray N. Türkiye’deki Afgan Kazakları Ağzı. — Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2010. — URL: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/54716 |
4 | Caferoğlu A. Türk Dili Tarihi II — İstanbul: İstanbul Üniversitesi EDB.Fakültesi Yayınları.1974, — 161 s. |
5 | Ercilasun A.B. Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. — Ankara: Akçağ yayınları. 2013, — 386 s. |
6 | Grönbech K. Kuman Lehçesi Sözlüğü Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini (Çev. Kemal Aytaç) — Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 1992. — 124 s. — URL: https://archive.org/details/k.-gronbechkuman-lehcesi-sozlugu |
7 | İlik E. Afganistan'ın Cevizcan Bölgesindeki Çağdaş Özbek Şairleri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) — İstanbul: F.Ü. SBE. 2012, 23. |
8 | Jarring G. On The Distribution Of Turk Tribes In Afghanistan-An Attempt At A Preliminary Classification. — Lund: Lunds Universitets Arsskrift. 1939. — 103 p. — URL: https://archive.org/details/dli.pahar.2740/page/103/mode/2up |
9 | Oğuz E. Hedef Ülke Afganistan. — İstanbul: Doğan Kitap. 2009. — 264 s. — URL: https://www.hepsiburada.com/hedef-ulke-afganistan-pmkdogan264 |
10 | Pekacar Ç. Pamir (Afganistan) Kırgız Türkleri Ağzı (Yayınlanmamış Doktora Tezi)— Ankara: Gazi Ün. SBE. 1995. — S. 75–85. — URL: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/234714 |
11 | Saray M. Afganistan ve Türkler. — İstanbul: Kitabevi Yayınları. 1997. — 298 s. |
12 | Tadash H. Kunduz İli İmam Sahip İlçesi Ağzı (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). — Ankara: Gazi Ün. SBE. 2012. — URL: https://avesis.hacibayram.edu.tr/yonetilen-tez/d551e48a-714c-465a-a24dbb1dc1a99dbd/kunduz-ili-imamsahip-ilcesi-agzi |