21

Til birliklari ma’nolarining shakllanishi inson tafakkurining murakkab kognitiv jarayoni bo‘lib, olamni idrok etish, konseptuallashtirish va kategoriyalashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu tadqiqotda olamni til vositasida kategoriyalashtirish jarayoni, uning kognitiv semantika va tilshunoslikdagi roli, shuningdek, birlamchi va ikkilamchi kategoriyalashtirish o‘rtasidagi farqlar o‘rganiladi. Maqolada keltirilishicha, birlamchi kategoriyalashtirish jarayonida inson borliqni o‘z tajribasi asosida konseptual tasniflaydi, ikkilamchi kategoriyalashtirish esa yangi kontekst va metaforik o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘ladi. Tadqiqot davomida ikkilamchi kategoriyalashtirishning kognitiv va lingvistik mexanizmlari, xususan, metafora va metonimiyaning roli tahlil qilinadi. Ushbu jarayon tilning semantik boyligi va ma’no ko‘chish mexanizmlarini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Polisemantik birliklarning shakllanishi, frazeologik birliklarning hosil bo‘lishi va tildagi iqtisodiylik tamoyili bilan bog‘liq jarayonlar ham maqolada yoritilgan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, til orqali olamni idrok qilish jarayoni kognitiv modellashtirish tamoyillariga asoslanadi va inson tafakkuri tildagi semantik birliklar vositasida qayta ishlab chiqiladi. Shu bois, ikkilamchi kategoriyalashtirish faqat lingvistik fenomen bo‘lib qolmay, balki inson tafakkurining universallik va o‘ziga xoslik jihatlarini ham aks ettiradi. Maqola kognitiv tilshunoslik nuqtai nazaridan olamni kategoriyalashtirish tamoyillariga oid yangi nazariy yondashuvlarni ham taklif qiladi.

  • O'qishlar soni 21
  • Nashr sanasi 20-02-2025
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar43–55
English

The formation of linguistic unit meanings is a complex cognitive process closely related to world perception, conceptualization, and categorization. This study explores the process of world categorization through language, its role in cognitive semantics and linguistics, as well as the distinctions between primary and secondary categorization. The article argues that primary categorization involves the classification of reality based on personal experience, while secondary categorization emerges as a result of new contexts and metaphorical transformations. The research analyzes the cognitive and linguistic mechanisms of secondary categorization, particularly the role of metaphor and metonymy. This process plays a crucial role in enriching the semantic system of a language and explaining meaning transfer mechanisms. The study also discusses the formation of polysemantic units, the emergence of phraseological expressions, and their relation to the principle of linguistic economy. The findings indicate that the process of perceiving the world through language is based on cognitive modeling principles, with semantic units reflecting the way human cognition processes and restructures information. Thus, secondary categorization is not only a linguistic phenomenon but also a reflection of the universality and specificity of human thinking. The article presents new theoretical approaches to understanding the principles of world categorization from the perspective of cognitive linguistics.

Ўзбек

Til birliklari ma’nolarining shakllanishi inson tafakkurining murakkab kognitiv jarayoni bo‘lib, olamni idrok etish, konseptuallashtirish va kategoriyalashtirish bilan chambarchas bog‘liq. Ushbu tadqiqotda olamni til vositasida kategoriyalashtirish jarayoni, uning kognitiv semantika va tilshunoslikdagi roli, shuningdek, birlamchi va ikkilamchi kategoriyalashtirish o‘rtasidagi farqlar o‘rganiladi. Maqolada keltirilishicha, birlamchi kategoriyalashtirish jarayonida inson borliqni o‘z tajribasi asosida konseptual tasniflaydi, ikkilamchi kategoriyalashtirish esa yangi kontekst va metaforik o‘zgarishlar natijasida hosil bo‘ladi. Tadqiqot davomida ikkilamchi kategoriyalashtirishning kognitiv va lingvistik mexanizmlari, xususan, metafora va metonimiyaning roli tahlil qilinadi. Ushbu jarayon tilning semantik boyligi va ma’no ko‘chish mexanizmlarini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Polisemantik birliklarning shakllanishi, frazeologik birliklarning hosil bo‘lishi va tildagi iqtisodiylik tamoyili bilan bog‘liq jarayonlar ham maqolada yoritilgan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, til orqali olamni idrok qilish jarayoni kognitiv modellashtirish tamoyillariga asoslanadi va inson tafakkuri tildagi semantik birliklar vositasida qayta ishlab chiqiladi. Shu bois, ikkilamchi kategoriyalashtirish faqat lingvistik fenomen bo‘lib qolmay, balki inson tafakkurining universallik va o‘ziga xoslik jihatlarini ham aks ettiradi. Maqola kognitiv tilshunoslik nuqtai nazaridan olamni kategoriyalashtirish tamoyillariga oid yangi nazariy yondashuvlarni ham taklif qiladi.

Русский

Формирование значений языковых единиц представляет собой сложный когнитивный процесс, тесно связанный с восприятием мира, концептуализацией и категоризацией. В статье рассматривается процесс категоризации мира посредством языка, его роль в когнитивной семантике и лингвистике, а также различия между первичной и вторичной категоризацией. В статье утверждается, что в процессе первичной категоризации человек классифицирует окружающую реальность на основе собственного опыта, в то время как вторичная категоризация возникает в результате новых контекстов и метафорических преобразований. В ходе исследования анализируются когнитивные и лингвистические механизмы вторичной категоризации, в частности роль метафоры и метонимии. Этот процесс играет важную роль в обогащении семантической системы языка и объяснении механизмов переноса значений. В статье также рассматривается формирование полисемантических единиц, возникновение фразеологических выражений и их связь с принципом языковой экономии. Результаты исследования показывают, что процесс восприятия мира через язык основан на принципах когнитивного моделирования, а семантические единицы языка представляют собой отражение процессов переработки информации в человеческом сознании. Таким образом, вторичная категоризация является не только лингвистическим феноменом, но и отражением универсальности и специфики человеческого мышления. В статье предложены новые теоретические подходы к изучению принципов категоризации мира с точки зрения когнитивной лингвистики.

Muallifning F.I.Sh. Lavozimi Tashkilot nomi
1 Yuldashev A.G. Filologiya fanlari doktori, dotsent Ingliz tili nazariy aspektlari 1 kafedrasi mudiri O‘zbekiston Davlat Jahon tillari Universiteti
Havola nomi
1 Аристотель. Категории. С прил. «Введения» Порфирия к «Категориям» Аристотеля (Categories. From the appendix of Porphyry's “Introduction” to Aristotle's “Categories”) / Пер. А.В. Кубицкого. — М.: ГСЭИ, 1939. — 84 с.
2 Бабина Л.В. Когнитивные основы вторичных явлений в языке и речи. (Cognitive foundations of secondary phenomena in language and speech). — Тамбов-Москва: Изд-во ТГУ им. Г.Р. Державина, 2003. — 264 с.
3 Болдырев Н.Н. Концептуальная основа языка (Conceptual basis of language) // Когнитивные исследования языка. — 2009. — Вып. IV. — С. 25–78.
4 Болдырев Н.Н. Когнитивная семантика. Введение в когнитивную лингвистику. (Cognitive Semantics. Introduction to Cognitive Linguistics). — Тамбов: ФГБОУ ВПО Тамбовский государстенный университет им. Г.Р.Державина, 2014. — 236 с.
5 Большой энциклопедический словарь. Языкознание. 2-е репринтное издание Лингвистического энциклопедического словаря. (The Encyclopedic Dictionary. Linguistics. 2nd reprint edition of the Linguistic Encyclopedic Dictionary) 1990 г. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — 687 с.
6 Буранов Ж. Типологические категории и сравнительное изучение языков: (Typological categories and comparative study of languages) Автореф дисс… д-ра филол. наук. — М., 1979. — 48 с.
7 Ғуломов А. Ўзбек тилида кўплик категорияси. (The category of plurality in the Uzbek Language). — Т., 1944. — 56 б.
8 Иваницкий В.В. О категориях языка денотативного и сигнификативного типа (On the categories of language of denotative and significative types) // Вестн. НовГУ. Сер. Гуманитарные науки: история, литературоведение, языкознание. — 2000. — Вып.15. — С. 96–98.
9 Иоффе В.В. Происхождение и развитие рода в праиндоевропейском языке: (Origin and development of gender in the Proto-Indo-European language) Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. — Ростов-на-Дону, 1973. — 38 с.
10 Каримшоев Д. Категория рода в памирских языках (срав. анализ): (Gender category in the Pamir languages (comparative analysis) Автореф. дисс. ... д-ра филол. наук. — М., 1973. — 34 с.
11 Кубрякова Е.С., Демъянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. (Dictionary of cognitive terms) — М.: Филологический ф-т МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. — 245 с.
12 Лайонз Д. Введение в теоретическую лингвистику. (Introduction to the theoretical linguistics) — М.: Прогресс, 1978. — 540 с.
13 Магировская О.В. Категориальная конфигурация знаний (Categorical configuration of knowledge) // Когнитивные исследования языка. — 2012. — Вып. X. — С. 121–151.
14 Расулова М.И. Основы лексической категоризации в лингвистике. (Fundamentals of Lexical Categorization in Linguistics) — Т.: Фан, 2005. — 268 с.
15 Сафаров Ш. Семантика. (Semantics) — Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 2013. — 344 б.
16 Тимпко Л.А. Род как историческая категория (Gender as a historical category) — М.: Изд. МГУ, 1985. — 46 с.
17 Уорф Б.Л. Грамматические категории (Grammatical categories) // Принципы типологического анализа языков различного строя (Сборник статей). — М.: Наука, 1972. — С. 44–60. — 282 c.
18 Фалсафа қомусий луғат. (Encyclopedic dictionary of philosophy) — Т.: “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти”, 2004. — 491 б.
19 Шафиков С.Г. Категории и концепты в лингвистике (Categories and concepts in linguistics) // Вопросы языкознания. — 2007. — № 2. — С. 3–17.
20 Шаҳобиддинова Ш. Умумийлик ва хусусийлик диалектикаси ҳамда унинг ўзбек тили морфологиясида акс этиши: (The dialectic of universality and particularity and its reflection in the morphology of the Uzbek language) Филол. фан. д-ри ... дисс. автореф. — Т., 2001. — 50 б.
21 Rosch E., Lloyd B. (eds.) Cognition and Categorization. — New York, Hillsdale, 1978. — 328 р.
22 Halliday M.A.K. Categories of the theory of Grammar // Reading in Modern Linguistics. An anthology by Malmberg. — 1972. — Р. 13–24.
23 Marchand H. The Categories and Types of Present-day English Wordformation. — Alabama: University of Alabama Press, 1969. — 545 p.
24 Ungerer, F., Schmid, H.-J. An Introduction to Cognitive Linguistics. Second edition. — Great Britain: Pearson Education Limited, 2006. — 396 p.
Kutilmoqda