Bu maqolada sheva soʻzlarining adabiy til leksikasini boyitish imkoniyatlari haqida mulohazalar bildirilgan. Ma’lumki, jahondagi har bir xalq o‘z tarixi, madaniyati va taraqqiyotini o‘z qo‘li bilan bunyod etadi. O‘zga millatdan farqlanib turishiga va oʻzligini anglashga xizmat qiluvchi ona tilining rivojlanishi va taraqqiyotini ta’minlash ham shu xalqning eng muhim va birlamchi vazifalaridan biridir. Zero, muayyan xalqning betakrorligini, o‘ziga xosligini ko‘rsatuvchi til, madaniyat, urf-odat va qadriyatlarning yaratilishi, saqlanishi, rivojlanishi shu xalqning umummilliy faoliyatiga bog‘liq. Tarix saboqlaridan shu narsani anglab yetgan o‘zbek xalqi ham o‘z madaniyatini, xususan, tilini imkon qadar sof saqlashga, tafakkur va madaniyat rivojiga hamohang ravishda rivojlantirishga harakat qilmoqda. Bu esa bizni — shu til egalarini sergaklikka, hushyorlikka, til milliyligini saqlashda faollikka undaydi. Maqolada mazkur masalada milliy tilshunoslik tajribalari haqida qisqacha tavsif berilgan va ularning natijadorligi haqida fikrlar aytilgan. Shuningdek, oʻtgan asrda shevalarning oʻrganilishi, izohli lugʻatning yaratilishi va unda sheva soʻzlarining aks etishi boʻyicha kuzatish natijalari bayon etilgan. Sheva soʻzlarining adabiy til leksikasiga qabul qilinish jarayonlari va uning lingvistik jihatlari lugʻatchilik tajribalari asosida izohlangan. Soʻnggi yillarda mazkur masalalarga qaratilgan ishlar haqida ham ma’lumot berilgan. Mazkur jabhadagi ishlar bugungi kunda til sofligi va mukammalligi uchun xizmat qilishi asoslangan. Shuningdek, bugungi kunda shevalarda qoʻllanayotgan va adabiy til leksikasini toʻldirishi mumkin boʻlgan ayrim soʻzlarning lingvistik imkoniyatlari ochib berilgan.
This article discusses the possibilities of dialect words to enrich the literary language lexicon. As is known, every nation in the world creates its own history, culture and development. Ensuring the development and progress of its native language, which serves to distinguish it from other nations and to realize its identity, is one of the most important and primary tasks of this nation. After all, the creation, preservation and development of the language, culture, traditions and values that indicate the uniqueness and uniqueness of a particular nation depend on the national activity of this nation. Having realized this from the lessons of history, the Uzbek people are also trying to keep their culture, in particular their language, as pure as possible, and to develop it in harmony with the development of thought and culture. This encourages us - the owners of this language - to be vigilant, vigilant, and active in preserving linguistic nationality. The article briefly describes the national linguistic experiments on this issue and gives opinions on their effectiveness. It also presents the results of observations on the study of dialects in the last century, the creation of an explanatory dictionary and the reflection of dialect words in it. The processes of acceptance of dialect words into the lexicon of the literary language and its linguistic aspects are explained on the basis of lexicographic experiments. Information is also provided about the work aimed at these issues in recent years. It is based on the fact that work in this area today serves the purity and perfection of the language. It also reveals the linguistic possibilities of some words used in dial
Bu maqolada sheva soʻzlarining adabiy til leksikasini boyitish imkoniyatlari haqida mulohazalar bildirilgan. Ma’lumki, jahondagi har bir xalq o‘z tarixi, madaniyati va taraqqiyotini o‘z qo‘li bilan bunyod etadi. O‘zga millatdan farqlanib turishiga va oʻzligini anglashga xizmat qiluvchi ona tilining rivojlanishi va taraqqiyotini ta’minlash ham shu xalqning eng muhim va birlamchi vazifalaridan biridir. Zero, muayyan xalqning betakrorligini, o‘ziga xosligini ko‘rsatuvchi til, madaniyat, urf-odat va qadriyatlarning yaratilishi, saqlanishi, rivojlanishi shu xalqning umummilliy faoliyatiga bog‘liq. Tarix saboqlaridan shu narsani anglab yetgan o‘zbek xalqi ham o‘z madaniyatini, xususan, tilini imkon qadar sof saqlashga, tafakkur va madaniyat rivojiga hamohang ravishda rivojlantirishga harakat qilmoqda. Bu esa bizni — shu til egalarini sergaklikka, hushyorlikka, til milliyligini saqlashda faollikka undaydi. Maqolada mazkur masalada milliy tilshunoslik tajribalari haqida qisqacha tavsif berilgan va ularning natijadorligi haqida fikrlar aytilgan. Shuningdek, oʻtgan asrda shevalarning oʻrganilishi, izohli lugʻatning yaratilishi va unda sheva soʻzlarining aks etishi boʻyicha kuzatish natijalari bayon etilgan. Sheva soʻzlarining adabiy til leksikasiga qabul qilinish jarayonlari va uning lingvistik jihatlari lugʻatchilik tajribalari asosida izohlangan. Soʻnggi yillarda mazkur masalalarga qaratilgan ishlar haqida ham ma’lumot berilgan. Mazkur jabhadagi ishlar bugungi kunda til sofligi va mukammalligi uchun xizmat qilishi asoslangan. Shuningdek, bugungi kunda shevalarda qoʻllanayotgan va adabiy til leksikasini toʻldirishi mumkin boʻlgan ayrim soʻzlarning lingvistik imkoniyatlari ochib berilgan.
В статье рассматриваются возможности диалектных слов по обогащению лексики литературного языка. Как известно, каждый народ мира строит свою историю, культуру и развитие. Обеспечение развития и прогресса родного языка, служащего его отличию от других народов и осознанию его самобытности, является одной из важнейших и первостепенных задач этого народа. Ведь создание, сохранение и развитие языка, культуры, традиций и ценностей, характеризующих уникальность и самобытность конкретного народа, зависят от общегосударственной деятельности этого народа. В статье дается краткое описание отечественных лингвистических экспериментов по этой проблеме и комментируется их эффективность. Описываются также результаты наблюдений по изучению диалектов в прошлом веке, создание толкового словаря и отражение в нем диалектных слов. На основе лексикографических экспериментов объясняются процессы внедрения диалектных слов в лексику литературного языка и их лингвистические аспекты. Также была предоставлена информация о работе, проделанной по этим вопросам в последние годы. Автор исходит из того, что работа на этом фронте сегодня служит чистоте и совершенству языка. Раскрываются также лингвистические возможности некоторых слов, употребляемых в современных диалектах и способных дополнить лексику литературного языка.
| № | Muallifning F.I.Sh. | Lavozimi | Tashkilot nomi |
|---|---|---|---|
| 1 | HASANOV A.M. | DSc, Oʻzbek tili, adabiyoti va folklori instituti katta ilmiy xodimi, | O‘z FA |
| № | Havola nomi |
|---|---|
| 1 | Alisher Navoiy. Muhokamat ul-lug‘atayn / To‘la asarlar to‘plami, 10-jild. — T.: G‘afur G‘ulom nomidagi NMIU, 2012. — 684 b. |
| 2 | Hasanov Majid. Dilda borim. — T.: Bookmany print, 2022. — 168 b. |
| 3 | Norbayeva Sh. Xorazm shevalari leksikasining onomasiologik tadqiqi: Filol.f.dok.diss. — T., 2024. — 270 b. |
| 4 | Poʻlatova S. Hozirgi oʻzbek adabiy me’yoridagi lakunalar (Vobkent tumani misolida) // So‘z san’ati. — 2021. — №1, IV jild. — B. 6–10. |
| 5 | Xolmanova Z., Nasriyeva D. Oʻzbek shevalaridagi lakunar birliklar lugʻati. — T.: Bookmany print, 2022. — 168 b. |
| 6 | Абдураҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. — Т.: Фан, 1981. — 60 б. |
| 7 | Аллабердиев А. Бухоро ўғуз шевалари лексикаси: Филол.ф.б.ф.д (PhD) дисс. — Т., 2018. — 239 б. |
| 8 | Гак В. О. О некоторых закономерностях развития лексикографии (учебная и общая лексикография в истерическом аспекте) // Актуальные проблемы учебной лексикографии. — М., 1977. — С. 10–16. |
| 9 | Ғуломов A., Тихонов Н., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. — Т.: Ўқитувчи, 1977. — 420 б. |
| 10 | Жомонов Р. Ўзбек тилининг изоҳли луғати учун диалектизмлардан сўз танлаш принциплари ва уларнинг берилиши: Филол. фанлари номзоди... дисс. — Т., 1991. — 203 б. |
| 11 | Жўраев Б. Ўзбек адабий тили ва ўзбек диалектлари. — Т.: “Қизил Ўзбекистон”, “Правда Востока” ва “Ўзбекистони сурх” бирлашган нашриёти, 1963. — 46 б. |
| 12 | Жўраев Х. Ўзбек тили турк-калтатой шевасининг фонетик ва лексик хусусиятлари (Самарқанд, Жиззах, Сирдарё областлари материаллари асосида). — T.: Фан, 1981. — 144 б. |
| 13 | Ишаев А. Ўзбек диалектал лексикографияси. — Т.: Фан, 1990. — 140 б. |
| 14 | Маҳмудов Н. Тил тилсими тадқиқи. — Т.: “Mumtoz so‘z”, 2017. — 178 б. |
| 15 | Маҳмудов Н. Тилимизнинг тилла сандиғи. — Т.: Ғафур Ғулом номидаги НМИУ, 2012. — 152 б. |
| 16 | Муродова Н. Ўзбек адабий тили ва шевалар лексикасининг қиёсий тадқиқи. — Т.: Фан, 2002. — 156 б. |
| 17 | Мусаева Ф. Лакуна ҳодисаси ва уни бартараф этишда шева лексикасининг аҳамияти // Ўзбек тили ва адабиёти. — 2020. — № 3. — Б. 97. |
| 18 | Мусаева Ф. Оламнинг диалектал лисоний манзараси // Ўзбек тили ва адабиёти. — 2018. — № 4. — Б. 105. |
| 19 | Мусаева Ф. Ўзбек шеваларида метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. — 2019. — №4. — Б. 113. |
| 20 | Мусаева Ф. Ўзбек шеваларининг лингвомаданий тадқиқи. — Т.: Фан, 2019. — 120 б. |
| 21 | Муҳаммаджонов Қ. Жанубий Қозоғистондаги ўзбек шевалари (қарлуқ ва қипчоқ тип материаллари асосида). — T., 1981. — 179 б. |
| 22 | Решетов В.В. Кураминские говоры Ташкентской области (фонетическая, морфологическая система): Автореф. дисс...д-ра филол. наук. — Т., 1951. — 20 с. |
| 23 | Ўзбек тилининг изоҳли луғатини тузиш учун қўлланма. — Т.: Фан, 1964. — 84 б. |
| 24 | Ўзбек халқ шевалари луғати (масъул муҳаррир Ш.Шоабдураҳмонов). — Т.: Фан, 1971. — 408 б. |
| 25 | Усманова Ш. Олтой тилларидаги муштарак маиший лексика тадқиқи: Филол. фанлари докт... дис. — Т., 2011. — 324 б. |
| 26 | Фитрат. Тилимиз / Танланган асарлар. IV жилд. — Т.: Маънавият, 2006. — Б.128–131. |
| 27 | Ҳасанов А. Ўзбек адабий тилидаги лексик лакуналарнинг диалектал асослари: Филол.ф.б.ф.д (PhD) дисс. автореф. — Т., 2021. — 55 б. |
| 28 | Ҳожиев А. Совет даврида ўзбек адабий тилининг тараққиёти. III томлик. 3-том (сўз ясалиши ва лексика). — T.: Фан, 1991. — 188 б. |
| 29 | Ҳозирги ўзбек адабий тили. I том (Фонетика. Лексикология. Морфология). — Т.: Фан, 1966. — 392 б. |
| 30 | Шоабдураҳмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва ўзбек халқ шевалари. — Т.: ЎзФА, 1962. — 372 б. |