206

Maqola XIX asrdan boshlab Turkistonda Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan gidrografik tadqiqotlar tarixiga bag‘ishlanib, ular haqida umumiy ma'lumot berilgan. Muallif tomonidan ushbu tadqiqotlar maqsadlarining harbiy-strategik, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy va amaliy mohiyatini ochib berilgan. Jumladan, gidrografik tadqiqotlar natijalari hududimizni zabt etish, Orol dengizi, Amudaryo va Sirdaryoda kemachilikni yo‘lga qo‘yish, Buxoro amirligi va Xiva xonligiga siyosiy bosim o‘tkazish, Turkistonda sug‘oriladigan yerlarni kengaytirish, paxtachilikni rivojlantirish, ko‘chirish siyosatini olib borish, suv inshootlarini loyihalash, mintaqa haqidagi geografik ma'lumotlarni to‘ldirishga xizmat qildi.

Shuningdek, maqolada tarixiylik tamoyili, qiyosiy va tizimli tahlil, faktologik usul, muammoviy-xronologik yondashuv usullaridan foydalangan holda bunday tadqiqotlarni olib borishning ilmiy uslublari, uzluksiz gidrometrik ishlarni yo‘lga qo‘yish masalalari ko‘rib chiqilib, bu yo‘nalish katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lganligidan uni moliyalashtirish yildan-yilga ortib borgani haqidagi arxiv materiallari dalolat beradi. Tabiiy suv havzalarining chuqurroq va muntazam ravishda o‘rganib borilishi suv resurslaridan foydalanish ishlarini tartibga solish, yangi gidrotexnik inshootlarni barpo etishga, irrigatsiya va suv ta'minotini yaxshilashga, o‘lkada gidrologiya fanining rivojlanishiga xizmat qildi.

  • Web Address
  • DOIhttps://doi.org/10.56292/SJFSU/vol28_iss6/a36
  • Date of creation in the UzSCI system18-01-2023
  • Read count177
  • Date of publication15-12-2022
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages185-191
Ўзбек

Maqola XIX asrdan boshlab Turkistonda Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan gidrografik tadqiqotlar tarixiga bag‘ishlanib, ular haqida umumiy ma'lumot berilgan. Muallif tomonidan ushbu tadqiqotlar maqsadlarining harbiy-strategik, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy va amaliy mohiyatini ochib berilgan. Jumladan, gidrografik tadqiqotlar natijalari hududimizni zabt etish, Orol dengizi, Amudaryo va Sirdaryoda kemachilikni yo‘lga qo‘yish, Buxoro amirligi va Xiva xonligiga siyosiy bosim o‘tkazish, Turkistonda sug‘oriladigan yerlarni kengaytirish, paxtachilikni rivojlantirish, ko‘chirish siyosatini olib borish, suv inshootlarini loyihalash, mintaqa haqidagi geografik ma'lumotlarni to‘ldirishga xizmat qildi.

Shuningdek, maqolada tarixiylik tamoyili, qiyosiy va tizimli tahlil, faktologik usul, muammoviy-xronologik yondashuv usullaridan foydalangan holda bunday tadqiqotlarni olib borishning ilmiy uslublari, uzluksiz gidrometrik ishlarni yo‘lga qo‘yish masalalari ko‘rib chiqilib, bu yo‘nalish katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lganligidan uni moliyalashtirish yildan-yilga ortib borgani haqidagi arxiv materiallari dalolat beradi. Tabiiy suv havzalarining chuqurroq va muntazam ravishda o‘rganib borilishi suv resurslaridan foydalanish ishlarini tartibga solish, yangi gidrotexnik inshootlarni barpo etishga, irrigatsiya va suv ta'minotini yaxshilashga, o‘lkada gidrologiya fanining rivojlanishiga xizmat qildi.

Русский

Cтатья посвящается истории гидрографических исследований, проводившихся в Туркестане с XIX века Российской империей и передает общие сведения о данных изысканиях. Автор раскрывает военно-стратегический, социально-экономический, научно-практический характер целей проведения данных исследований. В частности, результаты гидрографических исследований служили для завоевания нашей территории, налаживания навигации по Аральскому морю, Амударье и Сырдарье, оказания политического давления на Бухарский эмират и Хивинское ханство, расширения поливных земель в Туркестане, развития хлопководства, проведения переселенческой политики, проектирования водных сооружений, пополнения географических данных о крае.

Также, в статье на основе таких методов, как историзм, сравнительный и системный анализ, фактологический метод, проблемно-хронологический метод, рассуждается о научных методах проведения подобных исследований, налаживании непрерывных гидрометрических работ и посредством архивных материалов обосновано, что данная сфера имела большое практическое значение, о чем говорит ежегодное увеличение ее финансирования. Раскрыто важное значение гидрографических исследований для регулирования использования водных ресурсов, строительства новых гидротехнических сооружений, развития ирригации и водообеспечения края, становления гидрологической науки в Туркестане и в последующие периоды.

English

The article is devoted to the history of hydrographic surveys carried out in Turkestan since the 19th century by the Russian Empire and conveys general information about these surveys. The author reveals the military-strategic, socio-economic, scientific and practical nature of the goals of these studies. In particular, the results of hydrographic research served to conquer territory of Central Asia, establish navigation in the Aral Sea, Amu Darya and Syr Darya, exert political pressure on the Bukhara Emirate and the Khiva Khanate, expand irrigated lands in Turkestan, develop cotton growing, carry out resettlement policy, design water facilities, replenishment geographic data about the region.

Additionally, on the base of such methods as historicism, comparative and system analysis, factual method, problematic-chronological method, the article discusses the scientific methods of conducting such research, the establishment of continuous hydrometric works and through archival materials it is substantiated that this area was of great practical importance, as evidenced by the annual increase in its funding. The importance of hydrographic research for regulating the use of water resources, the construction of new hydraulic structures, the development of irrigation and water supply of the region, the formation of hydrological science in Turkestan and in subsequent periods is revealed.

Author name position Name of organisation
1 Xakimova S.B. 1 Fergana State University
Name of reference
1 1. Азатьян А.А., Белов М.И., Гвоздецкий Н.А., Каманин Л.Г., Мурзаев Э.М., Югай Р.Л. История открытия и исследования Советской Азии. – Москва: Мысль, 1969. (Azatyan, A.A., Belov, M.I., Gvozdetsky, N.A., Kamanin, L.G., Murzayev, E.M., Yugai, R.L. History of discovery and exploration of Soviet Asia. – Moscow: Mysl', 1969.)
2 2. Васильев А.Д. Амударьинская флотилия и ее роль в истории Центральной Азии // Восточный архив. – 2015. – № 2 (32). (Vasiliev, A.D. Amudarya flotilla and its role in the history of Central Asia // Vostochniy archive. – 2015. – No. 2 (32))
3 3. Ўзбекистонда интеллектуал мерос тарихига оид манбалар (XIX-XX аср бошлари). Маъсул муҳаррир т.ф.д., проф. Д.Х.Зияева. – Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2018. – Б. 110-112. (Sources on the history of intellectual heritage in Uzbekistan (XIX – early XX centuries). Responsible editor DSc., prof. D. Kh. Ziyaeva. – Tashkent: Sparks of Literature, 2018. – P. 110-112.)
4 4. Дмитриев П.В. Характеристика судов Аральской флотилии // Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики. Тамбов. – 2014. – № 3 (41). Ч. I. (Dmitriev, P.V. Characteristics of the ships of the Aral flotilla // Historical, philosophical, political and legal sciences, cultural studies and art history. Questions of theory and practice. Tambov. – 2014. – No. 3 (41). Vol. I.)
5 5. Зияева Д. Орол денгизини тадқиқ этиш бўйича экспедициялар фаолияти // Ўзбекистон ҳудудида табиий фанлар йўналишидаги илмий тадқиқот ва экспедициялар (XIX–XX аср бошлари). – Тошкент: Академнашр, 2019. – Б. 96-108. (Ziyaeva, D. Activities of expeditions to explore the Aral Sea // Scientific research and expeditions in the field of natural sciences in the territory of Uzbekistan (XIX – early XX centuries). – Tashkent: Akademnashr, 2019. – P. 96-108.)
6 6. Зияева Д.Х. Традиционные и новые направления научных исследований в сфере естественных наук в Средней Азии на рубеже XIX–ХХ вв. // Политические, социально-экономические и межэтнические процессы в пограничных регионах России в XVI – начале XX в. – Уфа, 2020. – С. 13-17. (Ziyaeva, D.Kh. Traditional and new directions of scientific research in the field of natural sciences in Central Asia at the turn of the 19th – 20th centuries // Political, socio-economic and interethnic processes in the border regions of Russia in the 16th – early 20th centuries. – Ufa, 2020. – P. 13-17.)
7 7. Известия Туркестанского отдела ИРГО. Том XIII. Вып.1. – Ташкент, 1917. (Proceedings of the Turkestan department of the Russian Emperor Geographic Society. Volume XIII. Issue 1. – Tashkent, 1917.)
8 8. Известия Туркестанского отдела РГО. Том XIV, вып. 1. – Ташкент, 1918. (Proceedings of the Turkestan department of the Russian Emperor Geographic Society. Volume XIV. Issue 1. – Tashkent, 1917.)
9 9. Каразин Н. Ученая экспедиция на Аму-Дарью // Нива, 1874. - №44. (Karazin, N. Scientific expedition to the Amu Darya // Niva, 1874. - No. 44.)
10 10. Макшеев А.И. Описание низовьев Сыр-Дарьи // Морской сборник. Т. XXIII. – 1856. – № 9; Остатки старинного города на Сыр-Дарье // Санкт-Петербургские Ведомости. – 1867. – № 60. (Maksheev, A.I. Description of the lower reaches of the Syr Darya // Morskoy sbornik. Vol. XXIII. – 1856. – No. 9; Remains of the ancient city on the Syr Darya // St. Petersburg Vedomosti. – 1867. – No. 60.)
11 11. Рахимбекова Ш. Роль переселенческого управления и Отдела земельных улучшений России в изучении природы Средней Азии и развитии физико-географических идей. Дисс. ... канд. геогр. наук. – Ташкент, 1995. (Rakhimbekova, Sh. The role of the resettlement administration and the Department of Land Improvements of Russia in the study of the nature of Central Asia and the development of physical and geographical ideas. Diss. ... cand. geogr. Sciences. – Tashkent, 1995.)
12 12. Соболев Л.Н. Географические и статистические сведения о Зеравшанском округе. ЗИРГО, т. 2. – Санкт-Петербург, 1874. (Sobolev, L.N. Geographical and statistical information about the Zeravshan region. Notes of Russian Emperor Geographic Society, vol. 2. – St. Petersburg, 1874.)
13 13. Троицкая А.Л. Аму-Дарья и Узбой // Труды Академии наук Таджикской ССР. Т. СХХ. – Сталинабад, Издательство Академии наук Таджикской ССР, 1960. (Troitskaya, A.L. Amu-Darya and Uzboy // Proceedings of the Academy of Sciences of the Tajik SSR. Vol. CXX. – Stalinabad, Publishing House of the Academy of Sciences of the Tajik SSR, 1960.)
14 14. Хакимова С. Амударё ва Сирдарё ҳавзасида олиб борилган гидрографик тадқиқотлар // Ўзбекистон ҳудудида табиий фанлар йўналишидаги илмий тадқиқот ва экспедициялар (XIX–XX аср бошлари). – Тошкент: Академнашр, 2019. – Б. 108-137. (Khakimova, S. Hydrographic studies conducted in the Amudarya and Syrdarya basin // Scientific research and expeditions in the field of natural sciences in the territory of Uzbekistan (XIX – early XX centuries). – Tashkent: Akademnashr, 2019. – P. 108-137.)
15 15. Черников И.И. Флот на реках. – Санкт-Петербург: Полигон, 2003. (Chernikov, I.I. Fleet on the rivers. – St. Petersburg: Polygon, 2003.)
16 16. Шульц В.Л. К истории гидрологических исследований в Средней Азии // Научные труды Ташкентского государственного университета. Выпуск 269. – Ташкент, 1964. (Shults, V.L. On the history of hydrological research in Central Asia // Scientific works of the Tashkent State University. Issue 269. – Tashkent, 1964.)
17 17. ЎзМА, И-7-фонд, 1-рўйхат, 8332-йиғмажилд. (National Archive of Uzbekistan, fund I-7, list 1, collection 8332.)
18 18. Ўз МА, И-69-фонд, 1-рўйхат, 61/а-йиғмажилд. (National Archive of Uzbekistan, fund I-69, list 1, collection 61/a.)
19 19. Ziyayeva, D.X. Main areas of researches in the field of natural sciences in the XIX – early XX centuries // Multi disciplinary scientific journal “Archivarius” collection of scientific publications. – Kiev, 2019. – P. 24-32.
20 20. Khakimova, S.B. History of hydrographical researches on the Amu Darya in the XIXth century // Theoretical and Applied Science. – Philadelfia, 2020. – Issue 05 (85). – P. 927-934.
21 21. Khakimova, S.B. The Amudarya expedition of 1874: goals, course and results // Virtual International Conference “International Conference on Research Innovations in Multidisciplinary Sciences. Scientise – 2021”. – New York, 2021. – P. 348-350
Waiting