67

Ўзбекистон суғориладиган тупроқлари шароитларида минерал ўғитлар фосфорининг 10-20%и ўсимликлар томонидан ўзлаштирилади, қолган 80-90%и эса тупроқ зарралари юзасига адсорбцияланиш, чўкиш ва иммобилизация жараёнларида ўсимликлар ўзлаштира олмайдиган шаклларга ўтади. Бу жараёнларни тушуниш ва мақсадли бошқариш йўлларини ишлаб чиқиш учун тупроқ фосфатлари фракциялари миқдорларини ва уларнинг турли деҳқончилик шароитларида ўзгаришларини ўрганиш зарур. Шу мақсадда типик бўз тупроқлар фосфатлари фракциявий таркибининг суғорма деҳқончилик шароитларида ўзгаришлари ўрганилди. Тадқиқотлар Тошкент вилоятининг суғориладиган типик бўз тупроқларида олиб борилди. Тадқиқотлар натижалари типик бўз тупроқлардан суғорма деҳқончиликда фойдаланиш таъсирида тупроқ фосфатларининг барча фракциялари миқдори ошишини кўрсатди. Бунда, ўсимликлар осон ўзлаштирадиган бўш боғланган (Ca-PI) ва
ўсимликлар ўзлаштира оладиган турли асосли кальций фосфатлари (Ca-PII) фракцияларининг миқдорлари суғориладиган тупроқларда қўриқ тупроқлардагига нисбатан сезиларли даражада ошди. Юқори асосли кальций фосфатлари (Ca-PIII) миқдори ҳам сезиларли даражада кўпайди, лекин улар ўсимликларнинг фосфорли озиқланишида кам иштирок этади. Типик бўз тупроқлар карбонатларга бойлиги ва ишқорий муҳитга эгалиги сабабли алюмофосфатлар (Al-P) ва темир фосфатлари (Fe-P) фракциялари кам бўлиб, улар миқдорлари фақат кўпайиш тенденциясига эга бўлди.Суғорма деҳқончиликда фойдаланилаётган типик бўз тупроқларнинг фосфор режимини яхшилашга қаратилган тадбирларни ишлаб чиқишда, улар таркибидаги фосфорнинг фракциявий таркиби ва уни миқдорларининг суғорма деҳқончилик шароитларида ўзгаришлари қонуниятларини эътиборгаолиш мақсадга мувофиқдир.

  • Internet havola
  • DOI
  • UzSCI tizimida yaratilgan sana18-06-2022
  • O'qishlar soni67
  • Nashr sanasi28-03-2022
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar89-95
Ўзбек

Ўзбекистон суғориладиган тупроқлари шароитларида минерал ўғитлар фосфорининг 10-20%и ўсимликлар томонидан ўзлаштирилади, қолган 80-90%и эса тупроқ зарралари юзасига адсорбцияланиш, чўкиш ва иммобилизация жараёнларида ўсимликлар ўзлаштира олмайдиган шаклларга ўтади. Бу жараёнларни тушуниш ва мақсадли бошқариш йўлларини ишлаб чиқиш учун тупроқ фосфатлари фракциялари миқдорларини ва уларнинг турли деҳқончилик шароитларида ўзгаришларини ўрганиш зарур. Шу мақсадда типик бўз тупроқлар фосфатлари фракциявий таркибининг суғорма деҳқончилик шароитларида ўзгаришлари ўрганилди. Тадқиқотлар Тошкент вилоятининг суғориладиган типик бўз тупроқларида олиб борилди. Тадқиқотлар натижалари типик бўз тупроқлардан суғорма деҳқончиликда фойдаланиш таъсирида тупроқ фосфатларининг барча фракциялари миқдори ошишини кўрсатди. Бунда, ўсимликлар осон ўзлаштирадиган бўш боғланган (Ca-PI) ва
ўсимликлар ўзлаштира оладиган турли асосли кальций фосфатлари (Ca-PII) фракцияларининг миқдорлари суғориладиган тупроқларда қўриқ тупроқлардагига нисбатан сезиларли даражада ошди. Юқори асосли кальций фосфатлари (Ca-PIII) миқдори ҳам сезиларли даражада кўпайди, лекин улар ўсимликларнинг фосфорли озиқланишида кам иштирок этади. Типик бўз тупроқлар карбонатларга бойлиги ва ишқорий муҳитга эгалиги сабабли алюмофосфатлар (Al-P) ва темир фосфатлари (Fe-P) фракциялари кам бўлиб, улар миқдорлари фақат кўпайиш тенденциясига эга бўлди.Суғорма деҳқончиликда фойдаланилаётган типик бўз тупроқларнинг фосфор режимини яхшилашга қаратилган тадбирларни ишлаб чиқишда, улар таркибидаги фосфорнинг фракциявий таркиби ва уни миқдорларининг суғорма деҳқончилик шароитларида ўзгаришлари қонуниятларини эътиборгаолиш мақсадга мувофиқдир.

Русский

В условиях орошаемых почв Узбекистана лишь 10-20% фосфора внесенных удобрений усваивается растениями, остальные 80-90% в результате адсорбции на поверхности почвенных частиц, осаждения и иммобилизации переходят в неусвояемые растениями формы. Для понимания и целевого управления этими процессами необходимо изучить содержание фракций фосфатов почв и их изменения в различных условиях земледелия. С этой целью изучено изменение фракционного состава типичных сероземов в условиях орошаемого земледелия. Исследования проводились на орошаемых почвах Ташкентской области. Результаты исследований показали, что при влиянии орошаемого земледелия повышается содержание всех фракций фосфатов почвы. При этом содержание легко усвояемых растениями фракций рыхло связанных фосфатов (Ca-PI) и фракции усвояемых растениями разноосновных фосфатов (Ca-PII) значительно повысился по сравнению с целинной почвой. Содержание высокоосновных фосфатов (Ca-PIII) также повышался, однако они слабо участвуют в фосфорном питании растений. Из-за большого содержания в типичных сероземах карбонатов и их щелочности, содержание алюмофосфатов (Al-P) и фосфатов железа (Fe-P) были невысокими и имели только тенденцию повышения их содержания. При разработке мер улучшения фосфорного режима типичных сероземов, используемых в орошаемом земледелии, целесообразно принять во внимание сведения о фракционном составе фосфора и закономерностях изменений содержания фракций в условиях орошаемого земледелия.

English

In the conditions of irrigated soils of Uzbekistan, 10-20% of the phosphorus of the applied fertilizers is absorbed by plants, the remaining 80-90% as a result of adsorption on the surface of soil particles, precipitation and immobilization, forms that are not assimilated by plants pass. To understand and target management of these processes, it is necessary to study the content of soil phosphate fractions and their changes in various farming conditions. For this purpose, the change in the fractional composition of typical serozems in conditions of irrigated agriculture has been studied. The research was carried out on irrigated soils of the Tashkent region. The research results have shown that under the influence of irrigated agriculture, the content of all fractions of soil phosphates increases. At the same time, the content of the fraction of loosely bound phosphates (Ca-PI) easily assimilated by plants and the fraction of polybasic phosphates (Ca-PII) assimilated by plants significantly increased compared to virgin soil. The content of high-base phosphates (Ca-PIII) also increased, but they are poorly involved in the phosphorus nutrition of plants. Due to the richness of typical serozems in carbonates and their alkalinity, the content of alumophosphates (Al-P) and iron phosphates (Fe-P) was low and they only tended to increase their content. When developing measures to improve the phosphorus regime of typical serozems used in irrigated agriculture, it is advisable to take into account information about the fractional composition of phosphorus and the patterns of changes in the content of fractions in conditions of irrigated agriculture.

Havola nomi
1 Альтшулер З.С. Выветривание месторождений фосфатов – аспекты геохимии и среды // Фосфор в окру- жающей среде. – М.: Изд-во Мир, 1977. – С. 43-231.
2 Антипина Л.П. Фракционный состав минеральных фосфатов в черноземах Сибири // Агрохимия. - М.:, 1978. - № 1. - С. 32–40.
3 Елешев Р.Е. Формы фосфатов в орошаемых почвах Юго-Восточного Казахстана и приемы рационального использования фосфорных удобрений: автореф. дис. … докт. с.-х. наук. – М.:, 1984. -38 с.
4 Иванов А.И. Фосфатный режим и превращение фосфорных удобрений в орошаемых светлых сероземах предгорной равнины Заилийского Алатау. автореф. дис. … канд. биол. наук. – Новосибирск, 1984. -20 с.
5 Иванова, С.Е., Логинова И.В., Тиндалл Т. Фосфор: механизмы потерь из почвы и способы их снижения // Питание растений. – 2011. – № 2. – С. 9-12.
6 Любарская, Л.С., Шевцова Л.К., Гришина Л.Н. Накопление и превращение фосфора в различных почвах при длительном применении навоза и минеральных удобрений и доступность его растениям // Удобрение и плодородие почв (Изменение свойств почв при длительном применении удобрений в различных зонах СССР). Под ред. проф. П.Г. Найдина. – М.: Колос, 1966. – С. 5–52
7 Коротков А.А., ПрижуковФ.В. Влияние фосфорных удобрений на содержание различных форм фосфора при окультуривании дерново-подзолистых почв // Достижения сельскохозяйственной науки, Сер.1. – 1983. – № 6. – С. 7-14.
8 Кудеярова, А.Ю. Современное состояние круговорота фосфора в биосфере // Химия в сельском хозяй- стве. – 1981. – Т. 19. – № 10. – С. 60-63.
9 Машрабов М.И. Магний карбонатли шўрланган тупроқларда фосфор сақловчи ўғитларни ғўза озиқлани- шига таъсирини илмий асосаш. Қ.х.ф.ф.д. дисс. автореферати. -Тошкент, 2018. -17 б.
10 Наумченко Е.Т., Ковшик И.Г. изменение фосфатного фонда луговых черноземовидных почв при дли- тельном внесении удобрений. Вестник Алтайского государственного аграрного университета № 1 (99), 2013. –С. 42-44.
11 Степанцова Л.В., Сафронов С.Б., Красин В.Н. К характеристике фосфатного состояния черноземовидных почв грунтового увлажнения. ВЕСТНИК МичГАУ, №2, 2008. - Мичуринск, 2008. - С. 28-36
12 https://doi.org/10.3389/feart.2020.00350
13 Amaizah N.R., Čakmak D., Saljnikov E., Roglić G., Mrvić V., Krgović R., Manojlović D. (2012) Fractionation of soil phosphorus in a long-term phosphate fertilization J. Serb. Chem. Soc. 77 (7) 971–981 JSCS–4325. https://www. researchgate.net/publication/261613515
14 Dana Cordell, Jan-Olof Drangert,Stuart White. (2012) The story of phosphorus: Global food security and food for thought.Global Environmental Change. Volume 19, Issue 2, May 2009, pp. 292-305. https://doi.org/10.1016/j. gloenvcha.2008.10.009
15 Ebert, K., Schneider, E.P. (1971) Bindungformen und P-VerfugbarkeitimStatischenNahrstoffmodelversuchT hirolbei Berlin / K. Ebert, E.P. Schneider. – Arch Acker und Pflanzenbau und Bodenkunde. – Bd. 15. – S. 719-728.
16 Gatiboni L, Brunetto G, Pavinato P.S, George TS (2020) Editorial: Legacy Phosphorus in Agriculture: Role of Past Management and Perspectives for the Future. Front. Earth Sci. 8:619935. doi: 10.3389/feart.2020.619935
17 https://doi.org/10.20546/ijcmas.2019.805.186
18 Marie Spohn (2020) Phosphorus and carbon in soil particle size fractions: A synthesis. Biogeochemistry 147:225–242 https://doi.org/10.1007/s10533-019-00633-x
19 Mohsin Mahmood, Yi Tian, Qingxia Ma, Waqas Ahmed, Sajid Mehmood, Xiaoli Hui and Zhaohui Wang (2020) Changes in Phosphorus Fractions and Its Availability Status in Relation to Long Term P Fertilization in Loess Plateau of China Agronomy 2020, 10, 1818; pp: 1-16. doi:10.3390/agronomy10111818
20 Radwan S. A., Shalaby M. M. H., Nada W. A., Soad M. EL-Ashry, Abo Seeda M. A. and Noha A. El Sisi (2020) Effect of added rock phosphate and compost on soil phosphorus fractions after different incubation periods J. Soil Sci., Vol. 5. pp. 149 - 157 https://mjss.journals.ekb.eg/
21 Rafael de Souza Nunes, Djalma Martinhão Gomes de Sousa, Wenceslau J. Goedert, Luiz Eduardo Zancanaro de Oliveira, Paulo Sergio Pavinato and Thamires Dutra Pinheiro(2020)Distribution of Soil Phosphorus Fractions as a Function of Long-Term Soil Tillage and Phosphate Fertilization Management Front. Earth Sci. 8:350.
22 Ragothama K.G. (2000) Phosphorus acquisition // Annu. Rev. Plant Physiol. Plant Mol. Biol. - 1999. - 50. - P. 665-693. Ragothama K.G. Phosphate transport and signaling // Curr. Opin. PlantBiol.. - 3. - P. 182-187.
23 Rowe H, Withers PJA, Baas P et al. (2016) Integrating legacy soil phosphorus into sustainable nutrient management strategies for future food, bioenergy and water security. Nutr Cycl Agroecosyst 104 pp:393–412.
24 Sabina Yeasmin, A. K. M. Mominul Islam and A. K. M. Aminul Islam (2012) Nitrogen fractionation and its mineralization in paddy soils: a review.Journal of Agricultural Technology Vol. 8(3): 775-793.
25 Syers J.K., Johnston A.E., Curtin D. (2008) Efficiency of soil and fertilizer phosphorus use. FAO Fertilizer and Plant Nutrition Bulletin 18. Rome, Italy
26 Theodorou M.E., Flaxton W.C. Metabolic adaptation of plant respiration to nutritional phosphate deprivation // Plant Physiol. - 1993. - 101. - P. 339-344
27 Tirunima Patle, Khaddar V.K. Rishikesh Tiwari and Pavan Para (2019)Phosphorus Fractions in Different Soil Orders in India and their Relationship with Soil Properties Int.J.Curr.Microbiol.App.Sci.2019.8(5) pp: 1609-1620.
Kutilmoqda