Мазкур мақолада ислом манбалари асосида илк бор туркий тилда яратилган ўзбек мумтоз адабиёти намунаси
ҳисобланган “Қисаси Рабғузий” асарида қўлланган арабий бирикмалар синтактик тадқиқи араб тилшунослиги
нуқтаи назаридан илк бор таҳлил қилинган. Асарда кўплаб арабий ўзлашмалар қўлланган бўлиб, улар сўз ҳамда
сўз бирикмаларидан ташкил топган. Асардаги арабча бирикмаларнинг ясалиш усули ҳамда уларнинг туркий тил-даги мақомини аниқлаш ўзбек тилшунослиги ва арабшунослиги тарихини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.
Тилнинг луғат таркибида синтактик усул билан кўп миқдорда бирикма шаклидаги луғавий бирликлар ясалади
ва сўз ясашнинг бу усули энг сермаҳсул бўлганлиги боис, ҳар қандай соҳада бирикма сўзлар сони бошқаларига
нисбатан салмоғи жиҳатидан биринчи ўринда туради. Мазкур мақолада “Қисаси Рабғузий” асарида қўлланган
арабий бирикмалар соф арабий бирикмалар – араб тилининг грамматик-синтактик белгилари сақланган ҳолда
қўлланган бирикмалар (мослашган аниқловчили бирикмалар, изофа шаклидаги бирикмалар, эгалик олмошлари
билан қўлланган бирикмалар, икки сўзнинг изофа бўлмаган бирикувидан ҳосил бўлган бирикмалар, изофа зан-жири воситасида ҳосил бўлган бирикмалар ва изоҳловчи); форсий изофа ёрдамида ҳосил бўлган бирикмалар;
туркий синтактик элементлар ёрдамида ҳосил бўлган бирикмалар (битишув орқали ҳосил бўлган бирикмалар,
туркий изофанинг белгили ёки белгисиз шакли орқали ҳосил бўлган бирикмалар); арабий, форсий ёки туркий
элементлар ёрдамида ҳосил бўлган изофа занжирли бирикмалар тарзида тасниф қилиниб, синтактик таҳлили
амалга оширилди.
Мазкур мақолада ислом манбалари асосида илк бор туркий тилда яратилган ўзбек мумтоз адабиёти намунаси
ҳисобланган “Қисаси Рабғузий” асарида қўлланган арабий бирикмалар синтактик тадқиқи араб тилшунослиги
нуқтаи назаридан илк бор таҳлил қилинган. Асарда кўплаб арабий ўзлашмалар қўлланган бўлиб, улар сўз ҳамда
сўз бирикмаларидан ташкил топган. Асардаги арабча бирикмаларнинг ясалиш усули ҳамда уларнинг туркий тил-даги мақомини аниқлаш ўзбек тилшунослиги ва арабшунослиги тарихини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.
Тилнинг луғат таркибида синтактик усул билан кўп миқдорда бирикма шаклидаги луғавий бирликлар ясалади
ва сўз ясашнинг бу усули энг сермаҳсул бўлганлиги боис, ҳар қандай соҳада бирикма сўзлар сони бошқаларига
нисбатан салмоғи жиҳатидан биринчи ўринда туради. Мазкур мақолада “Қисаси Рабғузий” асарида қўлланган
арабий бирикмалар соф арабий бирикмалар – араб тилининг грамматик-синтактик белгилари сақланган ҳолда
қўлланган бирикмалар (мослашган аниқловчили бирикмалар, изофа шаклидаги бирикмалар, эгалик олмошлари
билан қўлланган бирикмалар, икки сўзнинг изофа бўлмаган бирикувидан ҳосил бўлган бирикмалар, изофа зан-жири воситасида ҳосил бўлган бирикмалар ва изоҳловчи); форсий изофа ёрдамида ҳосил бўлган бирикмалар;
туркий синтактик элементлар ёрдамида ҳосил бўлган бирикмалар (битишув орқали ҳосил бўлган бирикмалар,
туркий изофанинг белгили ёки белгисиз шакли орқали ҳосил бўлган бирикмалар); арабий, форсий ёки туркий
элементлар ёрдамида ҳосил бўлган изофа занжирли бирикмалар тарзида тасниф қилиниб, синтактик таҳлили
амалга оширилди.
| № | Muallifning F.I.Sh. | Lavozimi | Tashkilot nomi |
|---|---|---|---|
| 1 | SAGDULLAEVA D.. | PhD researcher of the Classical oriental literature and source study. | O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi |
| № | Havola nomi |
|---|---|
| 1 | 1. Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati. ( 1983) Toshkent. 2. Abdurahmonov, G‘. (1979) Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti. 3. Abdusamatov, M. (1977) Fors tili. Toshkent. 4. Abdullaev, F. (1974) So‘zlar o‘zaro qanday bog‘lanadi. Toshkent: Fan. 5. Abdushukurov, B. (2008) “Qisasi Rabg‘uziy” leksikasi. Toshkent. 6. Alixonto‘ra Sog‘uniy. (2007) Tarixi Muhammadiy (To‘rtinchi nashr).Toshkent: “Sharq”. 7. An-naym. (2003) Arabcha – o‘zbekcha lug‘at. Toshkent. 8. Begmatov, E. (1985) Hozirgi o‘zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. Toshkent. 9. Berezin, F.M. (1975) Istoriya lingvisticheskiх ucheniy. Mоskva. 10. Grande, B.M. (2005) Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveshenii. Moskva: Izdatelstvo vostochnoy literaturi. 11. Ibrohimov, N. Yusupov, M. (1997) Arab tili grammatikasi. Toshkent. 12. Isaqova, Z.M. (2010) Alisher Navoiyning “Majolis unnafois” asaridagi ijtimoiy-siyosiy leksika. Filol.f.n..... diss., Toshkent. 13. Islom entsiklopediya (2017) Toshkent: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. 14. Islomshunoslik qomusiy lug‘ati. (2013) Toshkent. 15. Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. (2011) Qur’oni Karim va o‘zbek tilidagi ma’nolari tarjimasi. Toshkent: Sharq. 16. Mayzel, S. (1957) Izafet v turetskom yazike. Leningrad: Izdatelstvo AN. 17. Nosiruddin Burhonuddin Rabg‘uziy. (1990) Birinchi kitob. Toshkent: Yozuvchi. 18. Umurqulov, B. (2012) Hozirgi o‘zbek tili. Termiz. 19. Xayrullaev, X.Z. (2001) So‘z birikmasi va gapning predikativlikka munosabati. Filol.f.n.... diss., Samarqand. 20. Chetin, M. (2011) Hozirgi o‘zbek va turk tillarida so‘z birikmalari sintaktik derivatsiyasi. Filol.f.n.... diss., Samarqand. 21. Yusupov, M. (1983) Navoiyning prozaik asarlarida arabcha izofali konstruksiyalar. Toshkent: O‘zbek tili va adabiyoti. 22. Yuldashev, T. (2004) Navoiy va Boburning islom farzlariga bag‘ishlangan asarlaridagi shar’iy atamalarning lisoniy tahlili. Filol.fan.nom. ...diss., Toshkent. 23. Qoraev,T. Vohidov, R. (1978) Adabiy taxalluslar haqida. Toshkent. 24. Hakimov, D. (2004) O‘zbek tili leksikasida izofiy birikmalar tizimi. Toshkent: O‘zbek tili va adabiyoti. 25. http://library.ziyonet.uz/ru/book/101736.html. Omonov, M. “Boburnoma”dagi izofiy birikmalarning transliteratsiyasi. |