109

Мазкур мақолада ХI асрда туркий тилларнинг назарий асосларини ишлаб чиққан биринчи туркшунос олим Маҳмуд Кошғарий «Девону луғоти-т-турк» асарида келтирган фонетика, графика, морфологияга оид масалалар ёритилган.  Маҳмуд Кошғарий «Девону луғоти-т-турк» асарида туркий тиллар грамматикасини араб тилида, араб тилшунослигига хос усул ва атамалар воситасида тавсифлаган. Мазкур мақолада Маҳмуд Кошғарий томонидан қўлланган ḥarakat, ḥarf ва уларнинг турларини англатувчи атамаларнинг араб, туркий сўзлар фонетик ва морфологик хусусиятларини ёритишдаги ўрни кўрсатилган. Маҳмуд Кошғарий туркий сўзлар таркибида ҳарф шаклида ифодаланмаган унли товушларга нисбатан араб тилидаги каби ҳаракат тушунчасини киритган ва ҳаракат турларига мос келувчи атамаларни қўллаган. Асарда [а] қисқа унлиси учун فتح fatḥ(un), نصب naṣb(un), تفتح taftaḥu, مفتوح maftūḥ(un),منصوب  manṣūb(un), [i]كسر  kasr(un),  مكسور maksūr(un) maksūra(tun),  انكسر’inkasara, تكسرtaksiru, كسرت kusirat, [u] унлиси учун ضم ḍamm(un),رفع  raf‘(un),  مضمومة maḍmūma(tun),مرفوع  marfū‘(un),ضمت  ḍammat, انضمت ‘inḍammat,ترفع  tarfa‘u, қисқа унли мавжуд эмаслигини англатувчи sukūn,ساكن  sākin (sākina),مسكن  musakkan (musakkana), يسكن yaskunu (taskunu),سكنت  sakanat каби феъл, масдар, сифатдош шаклларидаги атамаларни қўллаган.  «Девону луғоти-т-турк»да ḥarf атамаси араб тилидаги каби фонетик бирликлар ҳамда кўмакчи, боғловчи, юклама, қўшимча, ундов, сўроқ каби сўзларга нисбатан қўлланган. 

  • Internet havola
  • DOI
  • UzSCI tizimida yaratilgan sana 05-05-2023
  • O'qishlar soni 109
  • Nashr sanasi 28-04-2023
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar8
Ўзбек

Мазкур мақолада ХI асрда туркий тилларнинг назарий асосларини ишлаб чиққан биринчи туркшунос олим Маҳмуд Кошғарий «Девону луғоти-т-турк» асарида келтирган фонетика, графика, морфологияга оид масалалар ёритилган.  Маҳмуд Кошғарий «Девону луғоти-т-турк» асарида туркий тиллар грамматикасини араб тилида, араб тилшунослигига хос усул ва атамалар воситасида тавсифлаган. Мазкур мақолада Маҳмуд Кошғарий томонидан қўлланган ḥarakat, ḥarf ва уларнинг турларини англатувчи атамаларнинг араб, туркий сўзлар фонетик ва морфологик хусусиятларини ёритишдаги ўрни кўрсатилган. Маҳмуд Кошғарий туркий сўзлар таркибида ҳарф шаклида ифодаланмаган унли товушларга нисбатан араб тилидаги каби ҳаракат тушунчасини киритган ва ҳаракат турларига мос келувчи атамаларни қўллаган. Асарда [а] қисқа унлиси учун فتح fatḥ(un), نصب naṣb(un), تفتح taftaḥu, مفتوح maftūḥ(un),منصوب  manṣūb(un), [i]كسر  kasr(un),  مكسور maksūr(un) maksūra(tun),  انكسر’inkasara, تكسرtaksiru, كسرت kusirat, [u] унлиси учун ضم ḍamm(un),رفع  raf‘(un),  مضمومة maḍmūma(tun),مرفوع  marfū‘(un),ضمت  ḍammat, انضمت ‘inḍammat,ترفع  tarfa‘u, қисқа унли мавжуд эмаслигини англатувчи sukūn,ساكن  sākin (sākina),مسكن  musakkan (musakkana), يسكن yaskunu (taskunu),سكنت  sakanat каби феъл, масдар, сифатдош шаклларидаги атамаларни қўллаган.  «Девону луғоти-т-турк»да ḥarf атамаси араб тилидаги каби фонетик бирликлар ҳамда кўмакчи, боғловчи, юклама, қўшимча, ундов, сўроқ каби сўзларга нисбатан қўлланган. 

Muallifning F.I.Sh. Lavozimi Tashkilot nomi
1 RUSTAMIY S.. doctor of science DSc, docent of the department classical oriental literature and source study. O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi
Havola nomi
1 1. Akmalkhanov, Akmalkhan. (2019). «Abu Yakub Sakkokiy’s views about verb words». The Light of Islam: Vol. 2019: Iss. 3, Article 14. Retrieved from https://uzjournals.edu.uz/iiau/vol2019/iss3/14 2. Alimuhamedov, R. (2017). Kosimcan Sodikov. Maḫmud Kaşgariy: Devanu Lugati-t-Türk [Türkiy Süzlar Devani], Gafur Gulam No-midaġi Naşriyet, Toşkent, 2017, ss. 488, ISBN: 978-9943-03-972-8. Journal of Old Turkic Studies, 2(1), 125-129. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/415566 3. Al-Kashgari, Mahmud. (1333, J.I). Kitab Divan lugat at-turk. Jild I. 4. Al-Kashgari, Mahmud. (1333, J.II). Kitab Divan lugat at-turk. Jild II. 5. Al-Kashgari, Mahmud. (2010). Divan lugat atturk (Svod tyurkskix slov). (Perevod s arabskogo A.Rustamova. Pod redaksiey I.V.Kormushina). Tom 1. V 3-x t. Moskvā Vostochnaya literatura. 6. Al-Kashgari, Mahmud. (2018). Divan lugat atturk (Svod tyurkskix slov). (Perevod s arabskogo yazika A.Rustamova. Pod redaksiey S.Xasanova, Sh.Xasanovoy, S.Rustamiy, M.Rustamova i dr.) Tom 1. Tashkent: Mumtoz so‘z. 7. Bobir. (1971). Mukxtasar (Nashrga tayyorlovchi S.Hasanov. Toshkent. 8. Dadaboyev H. (2017). «Devonu lug‘atit turk»ning til xususiyatlari. Toshkent. 9. Divanü lügat-it-türk dizini. (1972). Türk dil kurumu yayınları. Ankara, 1972. 10. Grande, B.M. (1963). Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveщeniy. Moskva. 11. Grande, B.M. (1972) Vvedenie v sravnitelnoe izuchenie semitskix yazikov. Moskva. 12. Islomov, Z. (2019) «The role of the International Islamic Academy of Uzbekistan in the development of islamic studies», The Light of Islam: Vol. 2019: Iss. 1. Retrieved from https://uzjournals.edu.uz/iiau/vol2019/ iss1/1 13. Kâşgarli, Mahmud. (1990). Dīvanü lūgati-t-türk. Tıpkıbasım/Facsimile. Kültür bakanlīgī. Ankara. 14. Kononov, A.N. (1972). Maxmud Kashgarskiy i ego «Divanu lug‘at it-turk», Sovetskaya tyurkologiya, № 1, 3-17. 15. Koshgari, Mahmud. (2017). Devonu lug‘oti-t-turk [Turkiy so‘zlar devoni]. (Nashrga tayyorlovchi: Q.Sodiqov). Toshkent. 16. Koshgariy, Mahmud (2016). Turkiy so‘zlar devoni (Devonu lug‘oti-t-turk). (Nashrga tayyorlovchilar: A. Rustamov, H. Boltaboev). Toshkent. Mumtoz so‘z. 17. Mutallibov, S.M. (1960) Mahmud Koshg‘ariy. Turkiy so‘zlar devoni. (Tarjimon va nashrga tayyorlovchi Mutallibov S.M). T.I. Toshkent. 18. Nizamova, F. (2019). The history of studying Khusrav Dekhlavi‘s work. The Light of Islam, 2019(2), 19. 95-99. Retrieved from https://uzjournals.edu.uz/iiau/ vol2019/iss2/19 19. Nosirova, M. (2019). Scientific heritage of Makhmud Zamakhshari and actual questions of the studies of Mavarennakhrs linguistic school. The Light of Islam, 2019(1), 14. Retrieved from https://uzjournals.edu.uz/ iiau/vol2019/iss1/14 20. Rustamiy, S. (2016). «Esasu-l-belaga» ve «Divan-u lugat-it-türk» eserlerinin dil bilimi ve belagat bilimiyle ilgili yönleri. Electronic Turkish Studies, 11(20). Retrieved from 21. http://www.turkishstudies.net/files/turkishstudies/4855 61154_24RustamiySalimakhon-tde-503-522.pdf 22. Rustamiy, S. (2018). Typological peculiarties of science of balaghah, rhetoric and stylistics. The Light of Islam, 2018(1), 16. Retrieved from https://uzjournals. edu.uz/iiau/vol2018/iss1/16/ 23. Shoaliyeva, N. (2019). Compossition «Maslak ulMuttaqin» Sufi-Allohyor to the Turk (old Uzbek)Persian literature. The Light of Islam, 2019(2), 15. Retrieved from https://uzjournals.edu.uz/iiau/vol2019/ iss2/15 24. Zvegintsev, V.A. (1958). Istoriya arabskogo yazikoznaniya. Moskva.
Kutilmoqda