Марказий Осиё шаҳарлари инсоният тарихидаги энг қадимий тарихий ва илмий марказлардан бири ҳисобланади. Бу ерда дунёвий ва диний фанлар ривожланди. Ушбу мақолада ислом илмлари, хусусан, ислом илоҳиёти (калом илми) ривожига катта ҳисса қўшган Иёдийлар сулоласининг вакили Абу Бакр Иёдий ҳаёти ва фаолияти тадқиқ этилган. Маълумки, Иёдийлар сулоласи ва мотуридия ақидавий мактабининг вакиллари, Aбу Aҳмад ва Aбу Бакр ҳанафий анъаналарини ривожлантирган ва мусулмонларни ўз даври ҳукумати билан уйғунликда яшашга даъват этиб, ислом дини илмларини ривожлантирдилар. Чунки Абу Бакр Иёдий бевосита Абу Мансур Мотуридийнинг шогирди бўлиб, аҳли сунна вал жамоанинг ҳимоячиси сифатида фаолият олиб борган. Шу билан бир қаторда Абу Бакр Иёдийнинг отаси Абу Наср Иёдий Абу Мансур Мотуридийнинг устози саналади. Абу Мансур ал-Мотуридийнинг етакчи бўлиб етишишида у катта ҳисса қўшган. Шу боис, Абу Бакр Иёдийнинг барча ақидавий қарашлари аҳли сунна вал жамоа йўналиши ва ақидавий талабларига мос тушади. Абу Бакр Иёдийга тегишли матнларнинг барчасида унинг мўътазилийлар билан олиб борган ўнта ақидавий мунозаралари тадқиқ этилган. Абу Бакр Иёдий кимнинг фикрлари Қуръон, сунна ва бошқа ислом уламоларининг фикрларига тўғри келса, ўшаларни “аҳли сунна ва-л-жамоа” қаторига қўшган. Абу Бакр ёзиб қолдирган ақидавий мунозаралари “Масаилу-л-ашру-л-Иёдия” деб номланади. Бу мунозаралар Иёдийлар оиласига оид ягона илмий аҳамиятга эга манба экани таҳлил қилинган.
Марказий Осиё шаҳарлари инсоният тарихидаги энг қадимий тарихий ва илмий марказлардан бири ҳисобланади. Бу ерда дунёвий ва диний фанлар ривожланди. Ушбу мақолада ислом илмлари, хусусан, ислом илоҳиёти (калом илми) ривожига катта ҳисса қўшган Иёдийлар сулоласининг вакили Абу Бакр Иёдий ҳаёти ва фаолияти тадқиқ этилган. Маълумки, Иёдийлар сулоласи ва мотуридия ақидавий мактабининг вакиллари, Aбу Aҳмад ва Aбу Бакр ҳанафий анъаналарини ривожлантирган ва мусулмонларни ўз даври ҳукумати билан уйғунликда яшашга даъват этиб, ислом дини илмларини ривожлантирдилар. Чунки Абу Бакр Иёдий бевосита Абу Мансур Мотуридийнинг шогирди бўлиб, аҳли сунна вал жамоанинг ҳимоячиси сифатида фаолият олиб борган. Шу билан бир қаторда Абу Бакр Иёдийнинг отаси Абу Наср Иёдий Абу Мансур Мотуридийнинг устози саналади. Абу Мансур ал-Мотуридийнинг етакчи бўлиб етишишида у катта ҳисса қўшган. Шу боис, Абу Бакр Иёдийнинг барча ақидавий қарашлари аҳли сунна вал жамоа йўналиши ва ақидавий талабларига мос тушади. Абу Бакр Иёдийга тегишли матнларнинг барчасида унинг мўътазилийлар билан олиб борган ўнта ақидавий мунозаралари тадқиқ этилган. Абу Бакр Иёдий кимнинг фикрлари Қуръон, сунна ва бошқа ислом уламоларининг фикрларига тўғри келса, ўшаларни “аҳли сунна ва-л-жамоа” қаторига қўшган. Абу Бакр ёзиб қолдирган ақидавий мунозаралари “Масаилу-л-ашру-л-Иёдия” деб номланади. Бу мунозаралар Иёдийлар оиласига оид ягона илмий аҳамиятга эга манба экани таҳлил қилинган.
| № | Muallifning F.I.Sh. | Lavozimi | Tashkilot nomi |
|---|---|---|---|
| 1 | Mamatakhunov N.. | Independent researcher of PhD | O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi |
| № | Havola nomi |
|---|---|
| 1 | 1. An-naym. (2003) Arabcha – o’zbekcha lug’at. Toshkent. 2. Abdurazzoq Ahmad. (1990) Al-Hadora al-Islamiyya fi al-Usur al-Vusto. Qohira: Dar al-Fikr al-Arabiy. 3. Abu Jafar Ahmad ibn Muhammad al-Tahavi. (2001) Al-Aqaid at-Tahaviyya. Riyod: Maktabat al-Maarif lin nashr va at-Tavzii. 4. Abu Mansur al-Maturidiy. (1986) Kitab at-Tavhid. Bayrut: Dar al-Mashriq. 5. Abu Mansur Maturidi. (2001) Kitab at-Tavhid. Istanbul: Maktaba al-Irshad. 6. Abu Muin an-Nasafiy. (1990) Tabsiratul adilla. Dimashq. Al-mahad al-ilmiy al-faransiy lid dirasat alarabiyya. 7. Abul Fath Muhammad ibn Abdulkarim. (2000) AlMilal va an-Nihal. Bayrut: Maktabat al-Asriyya. 8. Abul Fido Ismoil ibn Kasir al-Qurashi ad-Dimashqi. (2009) Tafsir ibn Kasir. Misr: Dar as-Salam. 9. Abulhasanot Muhammad Abdulhay al-Laknaviy. (1903) Al-Favaid al-Bahiyya fi tarajim al-Hanafiyya. Qozon: Matbaat al-Xizana. 10. Anke fon Kyugelgen, Mumonov Ashirbek. (2001) Teologicheskaya nauka v Samarkande. Toshkent: Mayak Vostoka. 11. Atvon Husayn. (1993) Al-Murjia va al-Jahmiyya bi Huroson fil asr al-Ummaviy. Bayrut: Dar al-Jayl. 12. Hasan Sodiq. (1993) Juzur al-Fitna al-Firaq alIslamiyya. Qohira: Maktabat Madbuliy. 13. Ibn Abu al-Vafo al-Qurashi al-Hanafiy. (1993) AlJavohir al-Mudiyya fi at-Tabaqot al-Hanafiyya. Riyod: Dar al-Ulum 14. Ibn al-Javziy. (1931) Manoqib al-Imam ibn Hanbal. Qohira: Dar as-Salam 15. Imam A`zam Abu Hanifa. (1984) al-Fiqh al-Akbar. Bayrut: Dar al kutub al Ilmiyya. 16. Islomshunoslik qomusiy lug’ati. (2013) Toshkent. 17. Mamataxunov Nozim. (2003) Iyodiylar oilasining kalom ilmiga qo`shgan hissasi. Toshkent: Imom alBuxoriy. Ilmiy ma`rifiy jurnal. 18. Muhammad al-Hasiri. Al-Havi fi al-Fatava- 1-2., Germaniya: Orient Quart, Berlin. 19. Muhammad al-Hasiri. Al-Havi fi al-Fatava- 2., Istanbul: Sulaymaniya. 20. Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. (2005) Sunniy aqidalar. Toshkent: Movarounnar. 21. Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. (2016) Tafsiri Hilol (6 ta juz). Toshkent: HILOL NASHR. 22. Muhammad Zohid Qutqu ibn Ibrohim al-Bursaviy. (1998) Ahli sunna val-jamoa aqoidi. 1-kitob. Toshkent: Movarounnahr. 23. Muhammad Zohid Qutqu ibn Ibrohim al-Bursaviy. (1999) Ahli sunna val-jamoa aqoidi. 2-kitob. Toshkent: Movarounnahr. 24. Mulla Ali Qari Hanafi. (1983) Sharh Kitab al-Fiqh alAkbar lil Imam A`zam. Bayrut: Dar al kutub al Ilmiyya. 25. Muminov Ashirbek, Mamataxunov Nozim. (2003) Ikki muhim matn. Toshkent: Imom al-Buxoriy. Ilmiy ma`rifiy jurnal. 26. Muminov Ashirbek. (1989) Iz istorii rasprostraneniye hanafitskogo mazhaba v Maverannahre. Uzbekistan: Obshestvenniye nauki v Uzbekistane. 27. Nozim Mamataxunov. (2013) Islomshonuslik qomusiy lug`ati, I qism: Iyodiy. Toshkent: Movarounnahr. 28. Ziyodov Shovosil. (2000) Al-Moturidiy hayoti va merosi. Toshkent: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi. |