So‘z yasalishi masalasi hozirgi zamon tilshunosligining dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bu masalaning dolzarbligi, ayniqsa, pashtu tili kabi kam o‘rganilgan tillar uchun ortib bormoqda, chunki bu masala tilning lug‘at boyligining zamon talabiga mos ravishda boyib borishi bilan bog‘lanib ketadi. Hayotning turli sohalaridagi taraqqiyot tufayli yuzaga kelayotgan yangi tushunchalarni ifodalash zarurati tilda mavjud bo‘lgan imkoniyat va resurslar asosida yangi leksik birliklarni hosil qilish zaruratini tug‘dirmoqda. Bu jarayonni ilmiy asosda o‘rganish, uning yo‘nalishlarini aniqlash, o‘ziga xos jihatlarini til materiali tahlili asosida belgilab berish bugungi kunda muhim nazariy va amaliy ahamiyat kasb etmoqda. Kopulyativ qo‘shma so‘zlar yasalishi mazkur mavzuning har tomonlama qiziqarli va deyarli o‘rganilmagan sohalaridan deyish mumkin. Fanda bu masalaga qisman to‘xtalib o‘tilgan ishlar mavjud, ammo ularning ham eng oxirgilari nashr qilinganiga 40 yildan ortiq vaqt o‘tdi. Bu muddat davomida pashtu tili lug‘at fondi tarkibida, shu jumladan kopulyativ qo‘shma so‘z yasalishi usullarida sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keldi. Tilning lug‘at fondi dinamik xarakterga ega bo‘lganligi uchun unda kechayotgan jarayonlarni sinxron planda tadqiq etish hamisha ilmiy ahamiyatga molik. Predlog-infikslar hamda bog‘lovchi infiks yordamida yasalgan kopulyativ qo‘shma so‘zlarni tadqiq etish ana shu masalaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur ilmiy maqola pashtu tilida په [pә], نا [nā], پر [pәr], له [lә], د [dә] predlog-infikslari bilan birikib, hosil bo‘ladigan kopulyativ qo‘shma so‘zlarning analitik va sintetik metodlari asosidagi tahlili shuningdek, او [aw] bog‘lovchi-infiksining kopulyativ qo‘shma so‘z yasashdagi o‘rniga bag‘ishlanadi. Maqolada masala konkret shaklda ̶ predlog-infikslar va او [aw] bog‘lovchi infiks yordamida yasalgan kopulyativ qo‘shma so‘zlar tadqiqot predmeti, hozirgi zamon pashtu tili materiallari esa tadqiqot ob’ekti etib belgilangan. Ishning ilmiy yangiligi mana shu masalalarda o‘z ifodasini topgan. Maqolada predlog-infikslar hamda bog‘lovchi infiks orqali
yasalgan kopulyativ qo‘shma so‘zlar guruhlarga bo‘lib tahlil qilingan.
So‘z yasalishi masalasi hozirgi zamon tilshunosligining dolzarb muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bu masalaning dolzarbligi, ayniqsa, pashtu tili kabi kam o‘rganilgan tillar uchun ortib bormoqda, chunki bu masala tilning lug‘at boyligining zamon talabiga mos ravishda boyib borishi bilan bog‘lanib ketadi. Hayotning turli sohalaridagi taraqqiyot tufayli yuzaga kelayotgan yangi tushunchalarni ifodalash zarurati tilda mavjud bo‘lgan imkoniyat va resurslar asosida yangi leksik birliklarni hosil qilish zaruratini tug‘dirmoqda. Bu jarayonni ilmiy asosda o‘rganish, uning yo‘nalishlarini aniqlash, o‘ziga xos jihatlarini til materiali tahlili asosida belgilab berish bugungi kunda muhim nazariy va amaliy ahamiyat kasb etmoqda. Kopulyativ qo‘shma so‘zlar yasalishi mazkur mavzuning har tomonlama qiziqarli va deyarli o‘rganilmagan sohalaridan deyish mumkin. Fanda bu masalaga qisman to‘xtalib o‘tilgan ishlar mavjud, ammo ularning ham eng oxirgilari nashr qilinganiga 40 yildan ortiq vaqt o‘tdi. Bu muddat davomida pashtu tili lug‘at fondi tarkibida, shu jumladan kopulyativ qo‘shma so‘z yasalishi usullarida sezilarli o‘zgarishlar yuzaga keldi. Tilning lug‘at fondi dinamik xarakterga ega bo‘lganligi uchun unda kechayotgan jarayonlarni sinxron planda tadqiq etish hamisha ilmiy ahamiyatga molik. Predlog-infikslar hamda bog‘lovchi infiks yordamida yasalgan kopulyativ qo‘shma so‘zlarni tadqiq etish ana shu masalaning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur ilmiy maqola pashtu tilida په [pә], نا [nā], پر [pәr], له [lә], د [dә] predlog-infikslari bilan birikib, hosil bo‘ladigan kopulyativ qo‘shma so‘zlarning analitik va sintetik metodlari asosidagi tahlili shuningdek, او [aw] bog‘lovchi-infiksining kopulyativ qo‘shma so‘z yasashdagi o‘rniga bag‘ishlanadi. Maqolada masala konkret shaklda ̶ predlog-infikslar va او [aw] bog‘lovchi infiks yordamida yasalgan kopulyativ qo‘shma so‘zlar tadqiqot predmeti, hozirgi zamon pashtu tili materiallari esa tadqiqot ob’ekti etib belgilangan. Ishning ilmiy yangiligi mana shu masalalarda o‘z ifodasini topgan. Maqolada predlog-infikslar hamda bog‘lovchi infiks orqali
yasalgan kopulyativ qo‘shma so‘zlar guruhlarga bo‘lib tahlil qilingan.
| № | Muallifning F.I.Sh. | Lavozimi | Tashkilot nomi |
|---|---|---|---|
| 1 | ABDUVAlIYEVA U.. | aspirant of the department of the Iranian-afghan philology. | Tashkent State University of Oriental Studies |
| № | Havola nomi |
|---|---|
| 1 | 1. Калинина З. М. Очерки лексикологии современного пушту. –Москва, 1972. − С.67. 2. ГрюнбергА.Л.Очерк грамматики афганского языка (пашто).–Ленинград, 1987. − С.54-55. 3. Сикоев Р.Р. Парные слова в современном литературном пушту и их роль в словообразовании // Индийская и иранская филология. Вопросы грамматики. 1976, с. 192 4. М.Г. Асланов., Пушту-русский словарь, М., 1985. С-498. 5. Сикоев Р.Р. Именное словообразование в современном литературном пушту. –Москва, 1967. 6. М.Г. Асланов, Рассказы и очерки на восточно-афганском языке (пахто), М., 1948, –С.123. 7. Boyle A.D. Descriptive grammar of Pashto and its dialects. – Germany, 2014. P-137. 8. Raverti H.G. Grammar of the Pukhto, Pushto or language of the Afghans. −Calcutta, 1855. 9. Inomxo‘jayev R. Pashto an intermediate Textbook. − USA: GeorgetownUniversityPress, 2015. 10. Penzl, Herbert. A grammar of Pashto: A descriptive study of the dialect of Kandahar, Afghanistan. Washington, DC: American Council of Learned Societies. 1955. 11. Abbi, Anvita. ”Reduplicative Structures: A Phenomenon of the South Asian Linguistic Area” Oceanic Linguistics Special Publications, No. 20, pp. 159-171. Honolulu: University of Hawai’i Press, 1985. 12. MotiurRahman, Ph.D. A Linguistic Approach to Comprehensive Study of Compound Words. Saudi Arabia. 2012. P357-362. 13. Tegey H., Robson B. A reference grammar of Pashto. –Washington, 1996. 14. AzamiDawood. Learning Pashto. The Ohio State University, –Columbus, 2009. 15. Inomkhojayev R. Pashto an intermediate Textbook. Georgetown University Press, USA, 2016.– P.73. 16. ۷۱. ص- ۱۹۹۴ص. رښتین. پښتو ګرامر. پیښور.، 17. ۱۴۰. ص- ۲۰۰۴ .ص. رشتین. د پښتو اشتقاقونه او ترکیبونه. کابل، 18. ۲۷۲. ص- ۱۳۴۱صدیق الله رشتین، ژب ښودنه، جوزا، 19. ۴۳م كال. ص- ۲۰۰۴ .اكبر برى. د سپوږمۍ سرتګه، کابل، 20. م کال۱۹۸۷ .غوث خیبری. پردیس. افغانستان. 21. م کال۱۹۸۵ .شفق ستانېزی. جونګړه او ماڼۍ. افغانستان، 22. څلورم“جګړه او سوله” لیف تولستوی.، ژباړن: دوکتور لطیف بهاند. م کال۲۰۱۴ .ټوک، مسکو. 23. .۱۹۹۶ زرین انځور. د صدر خوشحال خان خټک ژوند او آثار. – پېښور، ۱۰۳ .ص- 24. .لعل پاچا ازمون-۸. ص۱۳۹۵ .ژوند ته وګوره، ژوند څه دئ؟. کابل. 25. ۱۶م کال. ص- ۱۳۵۷ .څیړنمل ژواک. پرونۍ هنداره، کابل، 26. ۲۹ .صدیق الله رشتین، پښتو قیصې.ص- 27. - ص۸۱ ع.۱۹۵۸ .سید میر مهدی شاه مهدی، د بوډۍ ټال، پښاور، 28. https://www.pashtowraza/posts/689441714576673 29. https://kabull.com 30. https://www.bbc.com/pashto/world/2015/03/150324 |