Лирик қўшиқлар туркий халқлар эстетик дидининг нечоғлиқ бой экани, уларнинг азалдан сўз санъатига алоҳида меҳр билан қараганлари, бадиий тўқимада ўз даврининг энг илдам халқлари билан беллаша олиш даражасида адабий заҳирага эга эканини намойиш этади. Шунингдек, ушбу қўшиқларда туркийларнинг бадиий қарашлари ҳам намоён бўлади. Соф лирик кечинмалар навоторлиги, образларга бойлиги ва ўзига хос пафоси билан ҳамма даврда ўқувчи кўнглини ўзига ром этиб келган. Жаҳон адабиёти тарихида туркий халқлар шеърияти, шубҳасиз, алоҳида ҳодиса сифатида ўрганилади. Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғати-т-турк» асари турк шеъриятининг илдизлари, унинг мавзу кўлами ҳақида кенг маълумот беради. «Девону луғати-т-турк»да туркий халқлар оғзаки шеъриятидаги лириканинг илк куртаклари учрайди. Кошғарий ўз даврининг йирик тилшуноси, туркий халқлар урф-одатларининг билимдони ва илғор фикрли кишиси ўлароқ, ҳар бир сўзни ўзига хос ифода ёҳуд бирор шеърий парча билан далиллайди. Асардан жой олган ҳар бир шеър ўзининг бадиий қиймати, семантикаси билан ўзгача. Айниқса, бу нарса лирик шеърларда яққол кўринади. Лирик қўшиқларда оддий эпизодлар ҳам юксак бадиий савияда ёзилганлиги аждодларимизнинг сўзга чечанлиги, билидирилаётган фикрлар жимжимадор тарзда ифода этиш маҳоратини намоён этади
«Девону луғати-т-турк»да келтирилган лирик парчалар маъшуқа васфи, ошиқнинг ўтли ҳижрон дамлари ва ўз маъшуқасига мурожат шеърларидан иборат. Уларда бадиий санъатлар ва унинг ўринлашуви масаласи эътиборга молик. Негаки, уларда қўлланган бадиий санъатлар туркий халқлар адабиётида дастлабкиси сифатида муҳим аҳамият касб этади. Бундай шеърий санъатлардан бир нечта турларини келтириш мумкин: ташбих, тазод, истиора, тажнис, такрир, муболаға, ирсоли масал каби. Лирик парчаларда тилга олинган бадиий санъатлар кейинги давр шеъриятининг ҳамма турларида ҳам фаоллик билан ўринлашишида ўз аксини топди. Ушбу мақолада «Девону луғати-т-турк»даги лирик шеърлар семантикаси хусусида сўз юритилиб, уларнинг бадиияти очиб берилган.
Лирик қўшиқлар туркий халқлар эстетик дидининг нечоғлиқ бой экани, уларнинг азалдан сўз санъатига алоҳида меҳр билан қараганлари, бадиий тўқимада ўз даврининг энг илдам халқлари билан беллаша олиш даражасида адабий заҳирага эга эканини намойиш этади. Шунингдек, ушбу қўшиқларда туркийларнинг бадиий қарашлари ҳам намоён бўлади. Соф лирик кечинмалар навоторлиги, образларга бойлиги ва ўзига хос пафоси билан ҳамма даврда ўқувчи кўнглини ўзига ром этиб келган. Жаҳон адабиёти тарихида туркий халқлар шеърияти, шубҳасиз, алоҳида ҳодиса сифатида ўрганилади. Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғати-т-турк» асари турк шеъриятининг илдизлари, унинг мавзу кўлами ҳақида кенг маълумот беради. «Девону луғати-т-турк»да туркий халқлар оғзаки шеъриятидаги лириканинг илк куртаклари учрайди. Кошғарий ўз даврининг йирик тилшуноси, туркий халқлар урф-одатларининг билимдони ва илғор фикрли кишиси ўлароқ, ҳар бир сўзни ўзига хос ифода ёҳуд бирор шеърий парча билан далиллайди. Асардан жой олган ҳар бир шеър ўзининг бадиий қиймати, семантикаси билан ўзгача. Айниқса, бу нарса лирик шеърларда яққол кўринади. Лирик қўшиқларда оддий эпизодлар ҳам юксак бадиий савияда ёзилганлиги аждодларимизнинг сўзга чечанлиги, билидирилаётган фикрлар жимжимадор тарзда ифода этиш маҳоратини намоён этади
«Девону луғати-т-турк»да келтирилган лирик парчалар маъшуқа васфи, ошиқнинг ўтли ҳижрон дамлари ва ўз маъшуқасига мурожат шеърларидан иборат. Уларда бадиий санъатлар ва унинг ўринлашуви масаласи эътиборга молик. Негаки, уларда қўлланган бадиий санъатлар туркий халқлар адабиётида дастлабкиси сифатида муҳим аҳамият касб этади. Бундай шеърий санъатлардан бир нечта турларини келтириш мумкин: ташбих, тазод, истиора, тажнис, такрир, муболаға, ирсоли масал каби. Лирик парчаларда тилга олинган бадиий санъатлар кейинги давр шеъриятининг ҳамма турларида ҳам фаоллик билан ўринлашишида ўз аксини топди. Ушбу мақолада «Девону луғати-т-турк»даги лирик шеърлар семантикаси хусусида сўз юритилиб, уларнинг бадиияти очиб берилган.
| № | Muallifning F.I.Sh. | Lavozimi | Tashkilot nomi |
|---|---|---|---|
| 1 | SODIQOV RAHMATOVA Q.. | professor of the department of Uzbek language and Classical oriental literature, PhD researcher of the department of Uzbek language and Classical oriental literature | INTERNATIONAL ISLAMIC ACADEMY ОF UZBEKISTAN |
| № | Havola nomi |
|---|---|
| 1 | 1. Akbulak Ö (2015). Divanü lügat-it-türk’te geҫen su ile ilgili terimler üzerine bir inceleme. Akademik Sosyal Araștırmalar Dergigi, Yıl: 3, Sayı: 9, Mart 2015, s. 385410. 2. Arat R.R. (2016) Eski türk șiiri. – Ankara: Türk tarihi kurumu basımevi, 1991; Kaya D. Divanü lügati’ttürk´teki şiirler hece ölçülü mü aruz ölçülü? // Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi. – № 2. – Ankara, 2016. – S. 13-22. 3. Elоve A.İ. (1936) Dîvanü Lugatit – Türk teki halk şiirleri // Türkün, 1936. – № 6. – S. 54-59; – № 7. – S. 65-72; – № 8. – S. 65-72; Türkün, 1937. – № 9. – S. 1-8; – № 10. – S. 32-40; – № 11. – S. 29-38. 4. Kaya D. (2016) Divanü lügati’t-türk´teki şiirler hece ölçülü mü aruz ölçülü? // Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi. – № 2. – Ankara, 2016. – S. 13-22. 5. Korkmaz Z. (1995) Kâşgarlı Mahmud ve divanu lûgati’t türk // Türk Dili Üzerine Araştırmalar. – Ankara, 1995. – S. 254-260. 6. Maḥmūd al-Kāšгarī. (1985) Compendium of the turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Edit and Translated with Introduction and Indices by R. Dankoff, J. Kelly. Part I-III. – Harvard, 1982, 1984, 1985. 7. Кошғарий, Maҳмуд. (2017) Девону луғати-т-турк [Tуркий сўзлар девони]. Нашрга тайёрловчи Қ. Содиқов. – Tошкент: Ғафур Ғулом, 2017. 8. Абдурауф Фитрат. (2006) Танланган асарлар. 4 жилдлик. 4 жилд. Энг эски турк адабиёти намуналари. – Тошкент: Маънавият, 2006. 9. Абдураҳмонов А. (2004) Туркий халқлар оғзаки ижоди (Энг қадимдан исломгача бўлган давр). – Самарқанд: СамДУ, 2004. 10. ДТС (1969). Древнетюркский словарь. – Ленинград, 1969. 11. Исҳоқов Ё. (2006) Сўз санъати сўзлиги. – Тошкент: Zarqalam, 2006. 12. Қаюмов А (2006) ва бошқалар. Қадимги ёзма ёдгорликлар. – Тошкент: Ёзувчи, 2000. 13. Қадимий ҳикматлар. (1987) – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1987. 14. Маматқулов М. (2004) Қадимги туркий адабиётда жанрлар поэтикаси. Филол.ф.н... дис. – Тошкент, 2004. 15. Ражабов Д. (2013) «Девону луғатит турк»даги адабий парчалар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 2013. – № 2. – Б. 106-111. 16. Раҳмонов Н. (2018) «Девону луғоти-т-турк» – адабий манба сифатида // «Девону луғоти-т-турк» – туркий халқларнинг ноёб ёзма ёдгорлиги» мавзуидаги халқаро илмий анжуман материаллари. – Тошкент, 2018. – Б. 54-66. 17. Содиқов Қ. (2016) «Девону луғати-т-турк»да асарида келтирилган лирик шеърлар семантикасига бир боқиш // «Шарқ таржимашунослиги: тарихи, ҳозирги куни ва келажаги» Республика илмий-амалий конференция тўплами. – Тошкент: ТошДШИ, 2016. – Б. 19-28. 18. Содиқов Қ. (20141) «Девону луғати-т-турк» ва унинг ўзбек тилшунослиги тараққиётидаги ўрни // Sharq mash’ali, 2014. – № 2 (46). – Б. 15-19. 19. Содиқов Қ. (20142) «Девону луғати-т-турк»да кечган yelkin~elkin сўзи ва унинг шеърий узиндилардаги семантикаси // «Шарқ таржимашунослиги: тарихи, ҳозирги куни ва келажаги» Республика илмий-амалий конференция тўплами. – Тошкент: ТошДШИ, 2014. – № 2. – Б. 24-28. 20. Стеблева (19761) И.В. К анализу типа повествования в поэтических текстах из «Диван лугат аттурк» Махмуда ал-Кашгари // Turcologica. К семидесятилетию академиква А.Н. Кононова. – Ленинград: Наука, 1976. – С. 319-324. 21. Стеблева И.В. (19762) Поэтика древнетюркской литературы и ее трансформация в раннеклассический период. – Москва: Наука, 1976. 22. Стеблева И.В. (1971) Развитие тюркских поэтических форм в XI веке. – Москва: Наука, 1971. 23. Стеблева И.В. (2012) Тюркская поэтика. Этапы развития VIII-XX вв. – Москва: Восточная литература, 2012. 24. Хайитметов А. (1974) Қадимги туркий шеърият ҳақида // Ҳаётбаҳш чашма. – Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1974. – Б. 138-149. 25. Хайитметов А. (1972) О древней поэзии тюрков (по материалам «Дивани луғатит турк» Махмуда Кашгари) // Советская тюркология. – Баку, 1972. – № 1. – С. 123-129. 26. .( بر گزیده ی متون نظم ترکی )از محمود کاشغری تاغریبی تبریزی ١٣٨٦ |