38

Мақола, иқлим ўзгариши шароитида, тоғ дарёларини тўйиниш манбаларига кўра таснифлаш, яъни уларни типларга ажратиш мезонларидаги миқдорий ўзгаришларни баҳолаш масалаларига бағишланган. Шу мақсадда Амударё ва Сирдарёнинг Ўзбекистон ва унга туташ тоғли ҳудудлардаги ирмоқлари танлаб олинди. Ҳар бир дарёнинг В.Л.Шульц таклиф этган мезонлари, жумладан, Шульц коэффициенти (δ), июль-сентябрь ойлари оқимининг йиллик оқимга нисбатан нисбий миқдорлари (WVII-IX, %) ва сув энг кўп бўладиган ойлари биринчи базавий (ББИД,    1961-1990 йй.) ҳамда жорий (ЖИД, 1991-2019 йй.) иқлимий даврлар учун аниқланган. Ҳисоблашлар натижалари илгари амалга оширилган тадқиқотларда келтирилган маълумотлар билан таққосланган. Натижада ўрганилган дарёларда сув энг кўп бўладиган ойларнинг ҳамда тўйиниш манбалари бўйича типларининг ўзгармаганлиги, лекин δ нинг маълум қийматларда ўзгарганлиги аниқланган. 

  • Internet havola
  • DOI
  • UzSCI tizimida yaratilgan sana 30-04-2024
  • O'qishlar soni 38
  • Nashr sanasi 30-03-2022
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar74-82
Ўзбек

Мақола, иқлим ўзгариши шароитида, тоғ дарёларини тўйиниш манбаларига кўра таснифлаш, яъни уларни типларга ажратиш мезонларидаги миқдорий ўзгаришларни баҳолаш масалаларига бағишланган. Шу мақсадда Амударё ва Сирдарёнинг Ўзбекистон ва унга туташ тоғли ҳудудлардаги ирмоқлари танлаб олинди. Ҳар бир дарёнинг В.Л.Шульц таклиф этган мезонлари, жумладан, Шульц коэффициенти (δ), июль-сентябрь ойлари оқимининг йиллик оқимга нисбатан нисбий миқдорлари (WVII-IX, %) ва сув энг кўп бўладиган ойлари биринчи базавий (ББИД,    1961-1990 йй.) ҳамда жорий (ЖИД, 1991-2019 йй.) иқлимий даврлар учун аниқланган. Ҳисоблашлар натижалари илгари амалга оширилган тадқиқотларда келтирилган маълумотлар билан таққосланган. Натижада ўрганилган дарёларда сув энг кўп бўладиган ойларнинг ҳамда тўйиниш манбалари бўйича типларининг ўзгармаганлиги, лекин δ нинг маълум қийматларда ўзгарганлиги аниқланган. 

Русский

Статья посвящена вопросам оценки количественных изменений критериев классификации горных рек, т.е. разделения их по источникам питания в условиях изменения климата. Для этого были выбраны притоки Амударьи и Сырдарьи, расположенные в пределах Узбекистана и сопредельных горных территориях. Для каждой реки были определены критерии, т.е. предложенные В.Л.Шульцем коэффициент Шульца (δ), относительные от годовой величины стока за июль-сентябрь (WVII-IX, %) и наиболее многоводные месяцы в первом базовом климатическом    периоде   (ПБКП,  1961-1990 гг.)   и   текущем   климатическом   периоде   (ТКП,  1991-2019 гг.). Результаты расчетов сопоставлены с данными, представленными в предыдущих исследованиях. В результате выявлено, что как типы питания изученных рек, так и наиболее многоводные месяцы не изменялись, однако, значения δ изменялись в определенном незначительном интервале.  

English

The article is devoted to the issues of assessing quantitative changes in the criteria for the classification of mountain rivers, i.e. separating them according to feeding sources in the context of climate change. For this, the tributaries of the Amudarya and Syrdarya, located within Uzbekistan and adjacent mountainous areas, were chosen. Criteria were defined for each river, i.e. Shults coefficient (δ) proposed by V.L.Shults, relative to the annual runoff for july-september (WVII-IX, %) and the most abundant months in the first basic climatic period (FBCP, 1961-1990) and the current climatic period (CCP, 1991-2019). The calculation results are compared with the data presented in previous studies. As a result, it was found that both the types of feeding of the studied rivers and the most abundant months did not change, however, the values of δ changed in a certain insignificant interval. 

Havola nomi
1 Аламанов С.К, Лелевкин В.М, Подрезов О.А. и др. Современные изменения климата и водные проблемы Центральной Азии. – Москва-Бишкек: WWF России, 2006. – 182 с.
2 Большаков М.Н. Водные ресурсы рек советского Тянь-шаня и методы их расчета. – Фрунзе: Илим, 1974. – 306 с.
3 Виноградов Ю.Б., Виноградова Т.А. Современные проблемы гидрологии. – М.: «Академия», 2008. – 320 с.
4 Воейков А.И. Избранные сочинения. Т. 1. – М. -Л.: Изд-во АН СССР, 1948. – 750 с.
5 Глушков В.Г. Вопросы теории и методы гидрологических исследований. – М.: Изд-во АН СССР, 1961. – 414 с.
6 Зияев Р.Р. Зарафшон ҳавзаси дарёлари сув режими фазаларининг иқлим ўзгариши шароитидаги силжишлари. География фанлари бўйича фалсафа доктори PhD. ... диссертацияси автореферати. – Тошкент, 2021. – 48 б.
7 Ресурсы поверхностных вод СССР. Том 14. Средняя Азия. Вып. 3. Бассейн реки Амударьи. – Л.: Гидрометеоиздат, 1971. – 471 с.
8 Ресурсы поверхностных вод СССР. Том 14. Средняя Азия. Вып. 3. Бассейн реки Сырдарья. – Л.: Гидрометеоиздат, 1969. – 440 с.
9 Турғунов Д.М. Ўрта Осиё тоғ дарёларида кам сувли йиллар ва уларни шакллантирувчи иқлимий шароитлар. География фанлари бўйича фалсафа доктори PhD. ... диссертацияси автореферати. – Тошкент, 2019. – 48 б.
10 Ҳайдаров С.А. Зарафшон ҳавзаси дарёлари сув ресурсларининг шаклланишига иқлимий омилларнинг таъсирини баҳолаш. География фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) ... диссертацияси автореферати. – Тошкент, 2018. – 48 б.
11 Хикматов Ф.Х., Юнусов Г.Х., Хакимова З.Ф., Зияев Р.Р., Эрлапасов Н.Б. Закономерности формирования водных ресурсов горных рек в условиях изменения климата. Монография. – Ташкент: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2020. – 232 б.
12 Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологические процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. – Ташкент: Voris-nashriyot, 2007. – 132 с.
13 Ширинбоев Д.Н. Зарафшон дарёси сув режимининг антропоген омиллар таъсирида ўзгариши. География фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) ... диссертацияси автореферати. –Тошкент, 2021. – 48 б.
14 Шульц В.Л. Реки Средней Азии. – Л.: Гидрометеоиздат, 1965. – 695 с.
15 Щеглова О.П. Питание рек Средней Азии. – Ташкент: Изд-во САГУ, 1960. – 243 с.
16 Эрлапасов Н.Б. Тоғ дарёларининг ер ости сувлари ҳисобига тўйиниши хусусиятлари. География фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) ... диссертацияси автореферати. – Тошкент, 2022. – 48 б.
17 Ҳикматов Ф.Ҳ., ... Эрлапасов Н.Б., Ғаниев Ш.Р. ва бошқ. Зарафшон дарёси ҳавзасининг гидрометеорологик шароити ва сув ресурслари. Монография. – Тошкент: «Fan va texnologiya», 2016. – 276 б.
18 Xikmatov F., Aytbayev D.P., Adenbayev B.Ye., Pirnazarov R.T. Gidrologiyaga kirish. Darslik. – Toshkent Universitet, 2017. – 200 b.
Kutilmoqda