47

Мақолада Оҳангарон ҳавзаси дарёлари йиллик оқимининг ҳосил бўлишига метеорологик омиллар − мавсумий (қишки, ёзги) атмосфера ёғинлари ва ҳаво ҳароратининг биргаликдаги таъсири статистик баҳоланган. Ҳисоблашлар Г.А.Алексеевнинг корреляцион боғланишларни объектив тенглаштириш ва нормаллаштириш усулида бажарилган. Дарёлар оқими билан иқлимий омиллар орасидаги кўп ҳадли боғланишларни ифодаловчи нормаллаштирилган регрессия тенгламалари олинган ва уларга аргументларнинг қўшган ҳиссалари баҳоланган. Дарёлар оқимининг шаклланишида асосан қор кўринишида ёғадиган қишки ёғинлар ҳиссаларининг устуворлиги (53,7÷81,0%) аниқланган.  

  • Internet havola
  • DOI
  • UzSCI tizimida yaratilgan sana 05-06-2024
  • O'qishlar soni 47
  • Nashr sanasi 28-12-2022
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar50-62
Ўзбек

Мақолада Оҳангарон ҳавзаси дарёлари йиллик оқимининг ҳосил бўлишига метеорологик омиллар − мавсумий (қишки, ёзги) атмосфера ёғинлари ва ҳаво ҳароратининг биргаликдаги таъсири статистик баҳоланган. Ҳисоблашлар Г.А.Алексеевнинг корреляцион боғланишларни объектив тенглаштириш ва нормаллаштириш усулида бажарилган. Дарёлар оқими билан иқлимий омиллар орасидаги кўп ҳадли боғланишларни ифодаловчи нормаллаштирилган регрессия тенгламалари олинган ва уларга аргументларнинг қўшган ҳиссалари баҳоланган. Дарёлар оқимининг шаклланишида асосан қор кўринишида ёғадиган қишки ёғинлар ҳиссаларининг устуворлиги (53,7÷81,0%) аниқланган.  

Русский

В статье произведена статистическая оценка совокупного влияния метеорологических факторов − сезонных (зимних, летних) атмосферных осадков и температуры воздуха на формирование годового стока рек Ахангаранского бассейна. Расчеты выполнены объективным методом выравнивания и нормализации корреляционных связей, предложенным Г.А.Алексеевым. Получены нормализованные уравнения регрессии, которые представляют многофакторные связи между стоком рек и климатическими факторами, оценены вклады аргументов в них. Выявлено, что в формировании стока рек приоритетным является вклад зимних осадков (53,7÷81,0%), которые выпадают главным образом в виде снега.  

English

The article provides a statistical assessment of the cumulative effect of meteorological factors − seasonal (winter, summer) precipitation and air temperature on the formation of the annual runoff of the rivers of the Akhangaran basin. The calculations were performed by the objective method of alignment and normalization of correlations proposed by G.A.Alekseev. Normalized regression equations are obtained, which represent multifactorial relationships between river flow and climatic factors, and the contributions of arguments to them are estimated. It was revealed that the contribution of winter precipitation (53.7-81.0%), which falls mainly in the form of snow, is a priority in the formation of river runoff. 

Havola nomi
1 Алексеев Г.А. Объективные методы выравнивания и нормализации корреляционных связей. – Л.: Гидрометеоиздат, 1971. – 63 с.
2 Большаков М.Н. Водные ресурсы рек советского Тянь-шаня и методы их расчета. – Фрунзе: Илим, 1974. – 306 с.
3 Гафуров А.А. Қашқадарё ҳавзаси сув ресурслари мониторинги ва уни оптимал бошқаришда геоахборот тизимларидан фойдаланиш. Геогр. фан. ф. д. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2022. – 44 б.
4 Глушков В.Г. Вопросы теории и методы гидрологических исследований. – М.: Изд-во АН СССР, 1961. – 414 с
5 Давыдов Л.К., Корженевский Н.Л. Влияние метеорологических факторов на режим р. Нарына // Тр. Средазмета. – Ташкент, 1929. – Том 1. – Вып.2. – С. 79-144.
6 Закономерности гидрологических процессов. Под редакцией Н.И.Алексеевского. – М.: ГЕОС, 2012. – 736 с.
7 Зияев Р.Р. Зарафшон ҳавзаси дарёлари сув режими фазаларининг иқлим ўзгариши шароитидаги силжишлари. Геогр. фан. ф. д. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2021. – 46 б.
8 Ольдекоп Э.М. Зависимость режима р.Чирчик от метеорологических факторов // Тр. Метеорол. отдела гидром. части в Туркестанском крае. – Тошкент, 1918. Вып. 89. – 83 с.
9 Тошев Х.Р. Чўл ландшафтлари ва уларнинг агроимкониятларидан фойдаланиш (Бухоро вилояти мисолида). Геогр. фан. номзоди. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2008. – 26 б.
10 Турғунов Д.М. Тоғ дарёлари кам сувли йиллар оқими гидрологик кўрсаткичларини ҳисоблаш ва прогнозлаш. Геогр. фан. док. (DSc) ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2022. – 61 б.
11 Хайдаров С.А. Зарафшон ҳавзаси дарёлари сув ресурсларининг шаклланишига иқлимий омилларнинг таъсирини баҳолаш. Геогр. фан. ф. док. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2018. – 45 б.
12 Хакимова З.Ф. Тоғ дарѐлари оқимининг ҳосил бўлишига иқлимий омилларнинг қўшган ҳиссаларини баҳолаш // Иқлим ўзгариши шароитида гидрометеорологик тадқиқотлар: долзарб муаммолар ва уларнинг ечимлари мавзуидаги Халқаро илмий-амалий конференция материаллари. – Тошкент, 2022. – Б. 77-80.
13 Хакимова З.Ф., Собирова Н.Р. Вопросы долгосрочных прогнозов стока горных рек на период вегетации // Использование водных ресурсов в условиях изменения климата. Материалы международной научно-практической конференции в рамках 32-й Международной специализированной выставки «Агрокомплекс-2022». – Уфа, 2022. – С. 37-41.
14 Хикматов Ф.Х. и др. Закономерности формирования водных ресурсов горных рек в условиях изменения климата. Монография. – Ташкент: “Инновацион ривожланиш нашриёт-матбаа уйи”, 2020. – 232 с.
15 Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологические процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. – Тошкент: VORIS–NASHRIYOT, 2007. – 132 c.
16 Ширинбоев Д.Н. Зарафшон дарёси сув режимининг антропоген омиллар таъсирида ўзгариши. Геогр. фан. ф. д. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2021. – 45 б.
17 Шульц В.Л. Реки Средней Азии. – Л.: Гидрометеоиздат, 1965. – 695 с. Щеглова О.П. Питание рек Средней Азии. – Ташкент: Изд-во СамГУ, 1960. – 243 с.
18 Эрлапасов Н.Б. Тоғ дарёларининг ер ости сувлари ҳисобига тўйиниши хусусиятлари. Геогр. фан. ф. д. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2022. – 46 б.
19 Ғаниев Ш.Р. Ўрта Зарафшон ҳавзаси дарёларининг гидрологик режими, сув ресурслари ва улардан самарали фойдаланиш. Геогр. фан. ф. д. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2022. – 45 б.
20 Ҳалимова Г.С. Паст тоғлар сув ресурслари шаклланишининг табиий географик омиллари ва улардан самарали фойдаланиш масалалари. Геогр. фан. ф. д. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2020. – 45 б.
21 Ҳикматов Ф.Ҳ., Ҳалимова Г.С. Ўзбекистондаги паст тоғлар сув ресурсларининг манбалари ва улардан самарали фойдаланиш масалалари. – Ташкент: IRNMU, 2021. – 160 б.
22 unusov G., Sagdeev N., Kuvatov D. Main charakteristics of river flow of Kashkadarya river basin and their variability // International Journal of Advenced Research in Science, Engineering and Technology. Vol. 8, Issue 9, 9. 2021. – P. 6276-6291. basin and their variability // International Journal of Advenced Research in Science, Engineering and Technology. Vol. 8, Issue 9, 9. 2021. – P. 6276-6291.
Kutilmoqda