45

Мақола тоғ дарёларининг вегетация давридаги алоҳида ойлари оқимини гидрометеорологик омилларга боғлиқ ҳолда узоқ муддатли прогнозлаш масалаларини Чирчиқ-Оҳангарон ҳавзаси дарёлари мисолида тадқиқ этишга бағишланган. Шу мақсадда дарёлар вегетация даврининг алоҳида (апрель, май, июнь, июль) ойлари оқими билан мазкур ойлардаги ҳамда улардан олдинги кузги-қишки-баҳорги ёғинлар йиғиндиси, шунингдек, дарёларда шу ойларда ўлчанган сув сарфлари орасидаги кўпҳадли боғланишлар статистик баҳоланган, уларнинг нормаллаштирилган регрессия тенгламалари тузилган. Прогнозлаш ишлари регрессия тенгламалари асосида қурилган номограммалар бўйича амалга оширилган. Ишлаб чиқилган прогнозлаш услубининг аниқлиги, самарадорлиги ва сифати баҳоланган.  

  • Internet havola
  • DOI
  • UzSCI tizimida yaratilgan sana 19-06-2024
  • O'qishlar soni 45
  • Nashr sanasi 28-06-2023
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar43-58
Ўзбек

Мақола тоғ дарёларининг вегетация давридаги алоҳида ойлари оқимини гидрометеорологик омилларга боғлиқ ҳолда узоқ муддатли прогнозлаш масалаларини Чирчиқ-Оҳангарон ҳавзаси дарёлари мисолида тадқиқ этишга бағишланган. Шу мақсадда дарёлар вегетация даврининг алоҳида (апрель, май, июнь, июль) ойлари оқими билан мазкур ойлардаги ҳамда улардан олдинги кузги-қишки-баҳорги ёғинлар йиғиндиси, шунингдек, дарёларда шу ойларда ўлчанган сув сарфлари орасидаги кўпҳадли боғланишлар статистик баҳоланган, уларнинг нормаллаштирилган регрессия тенгламалари тузилган. Прогнозлаш ишлари регрессия тенгламалари асосида қурилган номограммалар бўйича амалга оширилган. Ишлаб чиқилган прогнозлаш услубининг аниқлиги, самарадорлиги ва сифати баҳоланган.  

Русский

Статья посвящена исследованию проблем долгосрочного прогнозирования стока отдельных месяцев вегетационного периода в зависимости от гидрометеорологических факторов на примере рек Чирчик-Ахангаронского бассейна. С этой целью произведена статистическая оценка многофакторной зависимости между стоком рек отдельных месяцев вегетационного периода (апрель, май, июнь, июль) и суммой осенне-зимне-весенних осадков и осадков изучаемого месяца, а также расходом воды предыдущего месяца, получены их нормализованные уравнения регрессии. Прогнозирование осуществлялось по номограммам, построенным на основе полученных уравнений регрессий. Оценены критерия эффективности, качества и обеспеченность разработанной методики прогнозирования. 

English

The article is devoted to the study of the problems of long-term forecasting of the flow of individual months during the growing season depending on hydrometeorological factors using the example of the rivers of the Chirchik-Akhangaron basin. For this purpose, a statistical assessment was made of the multifactorial relationship between the river flow of individual months of the growing season (April, May, June, July) and the sum of autumn-winter-spring precipitation and precipitation of the month under study, as well as the water flow of the previous month, and their normalized regression equations were compiled. Prediction was carried out using nomograms constructed on the basis of the obtained regression equations. The criteria, effectiveness, quality and security of the developed forecasting methodology were assessed. 

Havola nomi
1 Алексеев Г.А. Объективные методы выравнивания и нормализации корреляционных связей. − Л.: Гидрометеоиздат, 1971. − 63 с.
2 Аполлов Б.А., Калинин Г.П., Комаров В.Д. Курс гидрологических прогнозов. – Л.: Гидрометеоиздат, 1974. – 419 с.
3 Бефани Н.Ф., Калинин Г.П. Упражнения и методические разработки по гидрологическим прогнозам. – Л.: Гидрометеоиздат, 1983. – 439 с.
4 Гирник Е.М. Методика долгосрочных прогнозов средних за вегетационный период и средних месячных расходов воды р. Карадарья // Тр. САНИГМИ. – Ташкент, 1960. – Вып. 3(18). – С. 28-36.
5 Давыдов Л.К., Корженевский Н.Л. Влияние метеорологических факторов на режим р. Нарына // Тр. Гидрометеорологического отдела Средазмета. – 1929. – Том I. – Вып. 2. -С. 79-144.
6 Денисов Ю.М., Агальцева Н.А., Пак А.В. Автоматизированные методы прогнозов стока горных рек Средней Азии. – Ташкент: САНИГМИ, 2000. − 160 с.
7 Джоржио З.В. Опыт долгосрочных прогнозов стока рек Средней Азии. – Ташкент: Изд-во САГУ, 1957. – 202 с.
8 Дружинин И.П. Долгосрочный прогноз и информация. – Новосибирск: Наука, 1987. – 255 с.
9 Зияев Р.Р. Зарафшон ҳавзаси дарёлари сув режими фазаларининг иқлим ўзгариши шароитидаги силжишлари. Геогр. фан. ф. д. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2021. – 46 б.
10 Карандаева Л.М., Карандаев С.В. Анализ атмосферных осадков базового и текущего климатических периодов по данным метеорологических станций бассейна реки Чирчик и сопредельных территорий // Гидрометеорология и мониторинг окружающей среды. – Ташкент, 2022. №3. –С. 30-43.
11 Лукина Н.К. Методические указания к выполнению практических работ по долгосрочным прогнозам стока горных рек. − Ташкент, 1980. − 26 c.
12 Машуков П.М.Основные методы гидрологических прогнозов, применяемые в Средней Азии // Метеорология и гидрология в Узбекистане. – Ташкент: Изд-во Ан УзССР, 1955. – С. 253-261.
13 Наставление по службе прогнозов. Раздел 3. Ч. 1. –Л.: Гидрометеоиздат, 1962. – 193 с.
14 Овчинников А.М. Применение метода множественной регрессии к прогнозам стока горных рек (на примере бассейна Карадарьи). Автореф. дисс. ... канд. геогр. наук. – Ташкент, 1973.− 20 с.
15 Ольдекоп Э.М. К вопросу о прогнозе расходов рек в Туркестане // Бюлл. Гидром. части в Туркестанском крае. − Ташкент, 1917. − № 1-3. − С. 1-29.
16 Ольдекоп Э.М. Зависимость режима р.Чирчик от метеорологических факторов // Тр. Метеорол. отдела Гидром. части в Туркестанском крае. – 1918. – Вып. 89. – 83 с.
17 Попов Е.Г. Гидрологические прогнозы. – Л.: Гидрометеоиздат, 1979. – 256 с.
18 Турғунов Д.М. Тоғ дарёлари кам сувли йиллар оқими гидрологик кўрсаткичларини ҳисоблаш ва прогнозлаш. Геогр. фан. док. (DSc) ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2022. – 61 б.
19 Хакимова З.Ф. Оҳангарон ҳавзаси дарёлари оқимининг шаклланишига метеорологик омилларнинг таъсирини баҳолаш // Гидрометеорология ва атроф-муҳит мониторинги. − Ташкент, 2022. №4. − Б. 50-62.
20 Хикматов Ф.Х., Юнусов Г.Х., Хакимова З.Ф., Зияев Р.Р., Эрлапасов Н.Б. Закономерности формирования водных ресурсов горных рек в условиях изменения климата. – Ташкент: «ИРНМУ», 2020. – 232 с.
21 Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на природно-ресурсный потенциал Республики Узбекистан. – Ташкент: САНИГМИ, 2000. – 252 с.
22 Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологичесие процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. – Ташкент: Ворис – Нашриёт, 2007. – 132 с.
23 Ҳикматов Ф.Ҳ., Ҳакимова З.Ф., Турғунов Д.М. Чирчиқ ҳавзаси дарёлари оқими билан иқлимий омиллар орасидаги боғланишларни статистик баҳолаш // Гидрометеорология ва атроф-муҳит мониторинги. − Ташкент, 2022. №4. − Б. 50-62.
24 Хikmatov F.Х., Yunusov G’.H., Raxmonov K.R. Gidrologik bashorat. − Toshkent: «Faylasuflar» nashriyoti, 2013. – 144 b.
Kutilmoqda