145

Суғориладиган майдонларни сув билан таъминлашда суғориш каналларининг вазифаси алоҳида аҳамият касб этади. Сўнгги йилларда Ўрта Осиё минтақасида қурилган суғориш каналларида деформацион жараёнлар салбий тус олмоқда. Натижада уларнинг гидравлик параметрлари ўзгариб, устуворлиги пасайиб бормоқда. Очиқ ўзанлардаги деформацион жараёнлар ҳамда суғориш каналларини лойиҳалаш бўйича шу кунгача бажарилган тадқиқотлар натижалари ушбу соҳада салмоқли ишлар мавжудлигини кўрсатмоқда. Суғориш каналларининг статик ва динамик мустаҳкамлигини таъминлаш, каналнинг фойдали иш коэффициентини ошириш бугунги даврга келиб каналларни бетон қопламалар билан қоплашни тақозо этмоқда. Каналларни бетонлашда иқтисодий харажатларнинг юқорилиги ушбу жараённи амалга оширишда бир қатор муаммоларни юзага келтирмоқда. Бетонлашда қоришма бетон сарфини камайтириш мазкур жараёнда муаммонинг оптимал ечимидир. Мақолада бетон каналларни гидравлик энг қулай кесим шартлари асосида лойиҳалаш усули таклиф этилган. Таклиф этилган усул бўйича каналларни қуришда бетон хомашёси сарфи 36 %га тежалиши ва шу билан биргаликда қурилган каналнинг динамик мустаҳкамлиги (лойқа узатиш қобилияти билан баҳоланганда) 26 %га ошиши асосланган. Тадқиқотлар натижаларининг ишончлилиги амалиётда қўлланиладиган формулалар ёрдамида текширилган.

  • Internet havola
  • DOIhttps://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2020-6-11
  • UzSCI tizimida yaratilgan sana14-04-2022
  • O'qishlar soni145
  • Nashr sanasi29-12-2020
  • Asosiy tilO'zbek
  • Sahifalar94-102
Ўзбек

Суғориладиган майдонларни сув билан таъминлашда суғориш каналларининг вазифаси алоҳида аҳамият касб этади. Сўнгги йилларда Ўрта Осиё минтақасида қурилган суғориш каналларида деформацион жараёнлар салбий тус олмоқда. Натижада уларнинг гидравлик параметрлари ўзгариб, устуворлиги пасайиб бормоқда. Очиқ ўзанлардаги деформацион жараёнлар ҳамда суғориш каналларини лойиҳалаш бўйича шу кунгача бажарилган тадқиқотлар натижалари ушбу соҳада салмоқли ишлар мавжудлигини кўрсатмоқда. Суғориш каналларининг статик ва динамик мустаҳкамлигини таъминлаш, каналнинг фойдали иш коэффициентини ошириш бугунги даврга келиб каналларни бетон қопламалар билан қоплашни тақозо этмоқда. Каналларни бетонлашда иқтисодий харажатларнинг юқорилиги ушбу жараённи амалга оширишда бир қатор муаммоларни юзага келтирмоқда. Бетонлашда қоришма бетон сарфини камайтириш мазкур жараёнда муаммонинг оптимал ечимидир. Мақолада бетон каналларни гидравлик энг қулай кесим шартлари асосида лойиҳалаш усули таклиф этилган. Таклиф этилган усул бўйича каналларни қуришда бетон хомашёси сарфи 36 %га тежалиши ва шу билан биргаликда қурилган каналнинг динамик мустаҳкамлиги (лойқа узатиш қобилияти билан баҳоланганда) 26 %га ошиши асосланган. Тадқиқотлар натижаларининг ишончлилиги амалиётда қўлланиладиган формулалар ёрдамида текширилган.

Русский

Для обеспечения водой орошаемых площадей особое значение имеют ирригационные каналы.В последние годы оросительные каналы Средней Азии подвергаются негативному влиянию деформационных явлений. В результате чего изменились их гидравлические параметры и уменьшилась их пропускная способность.Результаты исследований, проводимых в последнее время в области явлений деформаций и при проектировании открытых ирригационных каналов,показывают, что выполнено много работы.Для обеспечения статической и динамической устойчивости, повышения коэффициента полезного действия каналов в настоящее время необходимопокрытие каналов бетонной облицовкойПотребность покрывать каналы бетонной облицовкой выявляет проблему высокой стоимости этих работ. Оптимальное решение проблемы – уменьшение расхода бетона.В статье предложен метод проектирования бетонного канала из условия гидравлически наивыгоднейшего сечения.По предложенному методу расход бетонной смеси уменьшается на 36 %, адинамическая устойчивость канала (при оценке наносотранспортирующей способности канала) увеличивается на 26 %. Результаты исследований подтверждены формулами, используемыми в практике.

English

Irrigation canals are of particular importance to provide water for irrigated areas. In recent years, the irrigation canals of Central Asia have been negatively affected by deformation phenomena. As a result, their hydraulic parameters changed and their throughput decreased. The results of the studies in the field of the deformations and designing open irrigation canals show that a lot of work has been completed. Ensuring the static and dynamic stability and increasing the efficiency of the canals require to cover the channels with concrete cladding. The need to cover the canals with concrete cladding raises the problem of the high cost of these works. The optimal solution to the problem is to reduce concrete consumption. The article proposes a method for designing a canal from the condition of the hydraulically most advantageous section. According to the proposed method, the consumption of concrete mixture is reduced by 36% and the increase in the dynamic stability of the canal (when assessing the nanotransport ability of the canal) is increased by 26%. The research results are confirmed by the formulas used in practice.

Havola nomi
1 Ирригация Узбекистана. Т. 2: Современное состояние и перспективы развития ирригации в бассейне реки Сырдарьи. – Т., 1975.
2 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти. – Т., 2012.
3 Ўзбекистон Республикаси Сув хўжалиги вазирлиги ахборот хизмати [Электрон манба]. – URL: http://www.water.gov.uz/uz/posts/ (мурожаат санаси: 28.12.2020).
4 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018–2019 йилларда ирригацияни ривожлантириш ва суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш давлат дастури тўғрисидаги ПҚ-3405 сони қарори.
5 Чугаев Р.Р. Гидравлика. – Ленинград: Энергоиздат, 1982. – 672 с.
6 Sibilla S. Hydraulic approach to Navigli canal daylighting in Milan, Italy / S.Sibilla, M.C.Sciandra, R.Rosso, C. Lamera // Elsevier, Sustainable Cities and Society. – 2017. – Vol. 32.– Pp. 247-262.
7 Караушев А.В. Теория и методы расчета речных наносов. – Ленинград: Гидрометеоиздат, 1977. – 444 с.
8 Sau J., Malaterre P.O., Baume J.P. Sequential Monte Carlo hydraulic state estimation of an irrigation canal // Elsevier, Comptes Rendus Mécanique. – 2010. – Vol. 338, 4. – Pp. 212-219.
9 Мирцхулава Ц.Е. Размыв русел и методика оценки их устойчивости. – М.: Колос, 1967. – 170 с.
10 Choi H.I., Kwon S.H., Wee N.S. Almost rotation-minimizing rational parametrization of canal surfaces // Elsevier,Computer Aided Geometric Design. – 2004. – Vol 21. – No. 9. – Pp. 859-881.
11 Абальянц С.Х. Устойчивые и переходные режимы в искусственных руслах. – Ленинград: Гидрометеоиздат, 1981. – 245 с.
12 Арифжанов А.М., Фатхуллоев А.М. Динамика взвесенесущего потока в руслах. – Т.:, Фан, 2014. – 124 с.
13 P.A. Carling. Channel change and sediment transport in regulated U.K. rivers.//Regulated rivers: Research and management. 1988. – Vol. 2. – Pp. 369–382.
14 Гиршкан С.А. Орошение и освоение Голодной степи. – М., 1961. – 140 с.
15 Фатхуллаев А.М. Боғланмаган грунтлардан ташкил топган ўзанларда ювилмаслик тезликларини аниқлаш / А.М. Фатхуллаев, Л.Н. Самиев, И.Ғ. Ахмедов, Х. Жумабоев, С.С. Эшев, С. Арифжанов // Irrigatsiya va melioratsiya. – Т., 2019. – № 1(15). – Б. 27-32.
16 ШНҚ 2.06.03-12. Суғориш тизимлари. Лойиҳалаш нормалари. – Ўзбекистон Республикаси Давархитектқурилиш. – Т., 2012. – 56 бет.
17 Raveendra K. Design of Irrigation Canals. Planning and Evaluation of Irrigation Projects // Elsevier, Academic Press. – 2017. – Pp. 283–318.
18 Ashour M.A., Aly T.E., Mostafa M.M. Effect of canal width contraction on the hydraulic parameters and scour downstream water structures // Elsevier, Ain Shams Engineering Journal. – 2019. – Vol. 10. – Pp. 203–209.
19 Арифжанов А.М., Фатхуллаев А.М., Самиев Л.Н. Ўзандаги жараёнлар ва дарё чўкиндилари. Моногр. – Т.: Ноширлик ёғдуси, 2017. – 191 б.
20 Арифжанов А.М., Аллаёров Д.Ш. Дарё чўкиндиларининг гидромеханик параметрлари// Irrigatsiya va melioratsiya. – 2020. – № 1(19). – Б. 29-32.
Kutilmoqda