41

Иқлим ўзгариши билан боглиқ ҳолда дунё бўйлаб экстремал об-ҳаво ҳодисалари сони ортиб бормоқда. Дунёда жала ёгинлар миқдори 40 фоизга ортди. Жала ёгинлари купинча сув тошқинларига олиб келади ва натижада ҳудудларига ижтимоий ва иқтисодий зарар етказади. Мақолада дарёлар  ҳавзасида  кучли ёгингарчилик натижасида ёнбагирлар оқими шаклланишининг математик модели келтирилган. Оддий дифференциал тенгламалар учун Эйлер чекли айирмалар схемасидан фойдаланган ҳолда, кузатув пунктларидаги экстремал сув сафларини ҳисоблаш усули ишлаб чиқилган. 2020 йил 1 майда тугон танасининг шимолий-шарқий қисми вайрон булган Сардоба сув омбори ҳавзаси мисолида сонли тажрибалар утказилган. Мақолада қуйидагилар кўриб чиқилди: кучли ёгингарчилик оддий ёмгирга қараганда купроқ энергияга эга; кучли ёмгир оқим тезлигини ошириб, ўзига тупроқ зарраларини қошиб боради; жала ёмгирлар ҳисобига шаклланган оқимнинг математик модели дарё ҳавзаси кесимида экстремал оқимни ҳисоблаш имконини беради; ҳисоблаш усулидан сув омборларини лойщалашда фойдаланиш мумкин.

  • Web Address
  • DOI
  • Date of creation in the UzSCI system 26-02-2024
  • Read count 40
  • Date of publication 19-03-2021
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages74-83
Русский

В связи с изменением климата во всем мире наблюдается рост числа экстремальных явлений погоды. Количество ливневых осадков в мире возросло на 40%. Ливневые осадки часто приводят к возникновению наводнений, приводящих к социальному и экономическому ущербу подверженных территорий. В работе изложена математическая модель формирования склонового стока в результате выпадения ливневых осадков в бассейне реки. Разработан метод расчета экстремального расхода воды в замыкающем створе, основанный на разностной схеме Эйлера для обыкновенных дифференциальных уравнений. Численные эксперименты произведены в водосборной части Сардобинского водохранилища, на котором 1-го мая 2020 года произошло разрушение тела плотины северо-восточной части плотины. В статье исследованы основные моменты: ливневые осадки имеют большую энергию, чем обычный дождь; ливневые осадки вовлекают в поток частицы почвы, увеличивая скорость потока; математическая модель формирования ливневого стока позволяет рассчитать экстремальный поток в створе бассейна реки; расчетный метод может использоваться при проектировании водохранилищ. 

Ўзбек

Иқлим ўзгариши билан боглиқ ҳолда дунё бўйлаб экстремал об-ҳаво ҳодисалари сони ортиб бормоқда. Дунёда жала ёгинлар миқдори 40 фоизга ортди. Жала ёгинлари купинча сув тошқинларига олиб келади ва натижада ҳудудларига ижтимоий ва иқтисодий зарар етказади. Мақолада дарёлар  ҳавзасида  кучли ёгингарчилик натижасида ёнбагирлар оқими шаклланишининг математик модели келтирилган. Оддий дифференциал тенгламалар учун Эйлер чекли айирмалар схемасидан фойдаланган ҳолда, кузатув пунктларидаги экстремал сув сафларини ҳисоблаш усули ишлаб чиқилган. 2020 йил 1 майда тугон танасининг шимолий-шарқий қисми вайрон булган Сардоба сув омбори ҳавзаси мисолида сонли тажрибалар утказилган. Мақолада қуйидагилар кўриб чиқилди: кучли ёгингарчилик оддий ёмгирга қараганда купроқ энергияга эга; кучли ёмгир оқим тезлигини ошириб, ўзига тупроқ зарраларини қошиб боради; жала ёмгирлар ҳисобига шаклланган оқимнинг математик модели дарё ҳавзаси кесимида экстремал оқимни ҳисоблаш имконини беради; ҳисоблаш усулидан сув омборларини лойщалашда фойдаланиш мумкин.

English

Due to climate change the number of extreme weather events is increasing worldwide. Тhе amount of rainfall in the world increased Ьу 40%. Heavy rainfall often leads to flooding causing social and economic damage to the affected areas. The paper presents а mathematical model of the formation of slope runoff as а result of heavy rainfall in the river basin. А method for calculating the extreme water flow rate in the outlet section is developed based оп the Euler difference scheme for ordinary differential equations. Numerical experiments were carried out in the drainage area of the Sardoba reservoir where оп Мау 1, 2020, the dam body of the northeastern part of the dam was destroyed. The article explores the main points: heavy rainfall has more energy than ordinary rain; heavy rainfall draws soil particles into the flow, increasing the flow rate; the mathematical model of the storm runoff formation allows calculating the extreme flow in the section of the river basin; the calculation method сап Ье used in the design of reservoirs. 

Name of reference
1 Куксина ЛВ., Голосов В.Н, Кузнецова Ю. С. Ливневые паводки в горах: изученность, распространение, факторы формирования// География и природные ресурсы. -№ 1. 2017. -С. 25-35. doi:10.21782/GIPR0206-1619-2017-1(25-35)
2 Chub V.E., Myagkov S. V. Mapping of the Soil Erosion Using the Digital Relief Model / 12th ISCO Conference, Beijing, China, 2002. - РР. 153-157.
3 Guniya G.S., Tskvitinidze Z.I., Kholmatzhanov В.М, Fatkhullaeva Z.N Foehn Influence on Air Pollution Processes in the Mountain Regions // Russian Meteorology and Hydrology, Vol. 35, No. 6, 2010. - РР. 406--410. doi: 10.3103/S1068373910060075
4 Khikmatov F., Frolova N, Turgunov D., Khikmatov В., Ziyayev R. Hydrometeorological Conditions of Low-Water Years in The Mountain Rivers of Central Asia // IJSTR, Vol. 9 (02), 2020. www.ijstr.org
5 Marchi L., Borga М, Preciso Е., Gaume Е. Characterisation of selected extreme flash floods in Europe and implications for flood risk management // Journal of Hydrology. No. 394 (1-2). 2010. - РР. 118-133.
6 Myagkov S. V., А model of water and salt exchange between а river and groundwater // IAНS РuЫ. No. 229, 1995. - РР. 249-254.
7 Rostam Afshar, Nasser. Application of mathematical modelling in rainfall forecast: а case study in SGS. Sarawak basin // Intemational Joumal of Research in Engineering and Technology. Volume: 03 Issue: 11,2014. http:/ /www.ijret.org
8 Water and Climate Change. ISBN 978-92-3-100371-4. UNESCO, 2020, - 236 р. www.unesco.org/water/wwap
Waiting